1.
Nećete nikad vidjeti iznenađenije ljude od stanovnika Ros Dha Locha onomad kad se pročulo da će Nora, kći Marcusa Beaga, poći za Englesku. Njezina je sestra već bila ondje, zaposlena, ali Noru su trebali kod kuće. Nikoga neće ostati za njom osim starog para. Iz njezina dva brata nikad ništa dobro nije proizašlo, ni za njih same niti za njihove. Martina, najstarijeg, poslali su u Galway da postane trgovac (stari Marcus je oduvijek bio ambiciozan), ali nije mu dugo trebalo da ostane bez posla zbog pića nakon čega se pridružio britanskoj vojsci. Što se tiče Stephena, mlađeg brata, stari je bio odlučan od njega napraviti „gospodina“, no kad tvrdoglavi mladić nije dobio što je htio od oca, pobjegao je s novcima od prodaje dva vola na sajmu u Uachtarardu.
„Isto nam se piše s njim i bez njega“, rekao je stari kad je čuo da ga više nema. No samo se pravio da ga cijela priča ne pogađa. Probdio je mnoge noći misleći o sinovima koji su ga napustili i krenuli krivim putem. Susjedima, koji su pokušavali razveseliti starca i suosjećati s nesrećom koju su mu sinovi prouzročili, ne bi rekao ništa osim – „Koja korist od praznih razgovora? Nitko mi nije rekao ni hvala jer sam ih pokušao zadržati u starom gnijezdu. Obojica su odletjela i ostavili me samoga. Briga manje u životu.”
No ipak se brinuo. Sve dok Nora nije izjavila da više ne želi biti kod kuće, ništa ga nije mučilo osim dvojice sinova koji su ga napustili. Osramotili su ga. Ljudi su ga ismijavali. Bio je ruglo cijelog sela, on i njegova obitelj. Kako je samo naivno mislio osigurati im pošten život. Naradio se kao pas, radio od zore do mraka po svim vremenskim uvjetima da im osigura školovanje dok ne postanu rječiti baš kao i sam gazda!
S Norom će biti drugačije, govorio si je. Zadržat će je doma. Naći će joj dobru partiju. Kad umre, ostavit će imanje njoj i njezinom mužu. Mislio je da se šali kad mu je rekla da će otići. No, uskoro mu je bilo jasno da je smrtno ozbiljna. Dao je zatim sve od sebe da je zadrži na imanju. Uzalud. Zalud je i njegova supruga razgovarala s Norom. Mjesec dana je trajala njihova zavada: stari je prijetio svime čega se sjetio, ona mu vraćala dvostruko. Već je sasvim čvrsto odlučila otići, i otići će makar joj to bilo zadnje.
Jedne mu je večeri rekla, “Imao si dva sina, i oba su te napustila. Njih dvojica su te naučili pameti. Ne možeš biti siguran da ja neću učiniti isto, ne pustiš li me da odem milom.”
“S obzirom da je ona zadnja ostala, Marcuse”, rekla mu je supruga, “i, svega mi, ne želim i bez nje ostati pred kraj života,“ nastavila je, na rubu suza, “ali možda je tako najbolje.”
Otac se nije složio. Bio je ustrajan. Bio je siguran da je daleko bolje za nju da ostane gdje je i tu pronađe nekoga. Njezin bi suprug imao na raspolaganju 40 hektara zemlje kad joj stari otac umre. Bila je mila i ljubazna djevojka. Nije bio poljoprivrednika ni trgovca u sedam najbližih župa koji se ne bi usrećio kad bi je oženio.
“Kako ne bi,“ govorio je, “tako dražesna djevojka a s četrdeset hektara zemljišta.”
No na kraju je ipak morao popustiti.
Tek su tad imali posla! Tjeskoba i inat koji su spopali Noru odjednom su, činilo se, potpuno nestali. Od njih nije ostalo ni traga. Bila je vedra i vesela kao u najbolje dane života, ili se tako barem činilo.
Bilo je toliko toga za napraviti. Trebalo je sašiti haljine i ukrasiti šešire. Kupiti i obojiti tkanine i vrpce svih vrsta.
Tjednima prije polaska nije stala. Danas u posjeti ovdje, sutradan negdje drugdje.
Nije pustila ni suzu sve do trenutka kad su dva velika putna kovčega kupljena u Galwayu utovarili na kola koja su ih vozila na željezničku postaju u Ballinahinch. Tad je zaplakala kao kišna godina. Kad su na raskrižju skrenuli prema istoku bujica suza preplavila joj je obraze.
„Neka im se bog smiluje”, rekao je jedan od dječaka opruženih na mekoj mahovini pored ceste.
„Amen,” dodao je drugi, „i svima kao što su oni.”
„Znaš li uopće zašto odlazi?”
„Ne sumnjam da bi i ovdje dobro prošla.”
„Trojica su ju došla prositi prošle godine – sva trojica redom dobrostojeći.”
„Kažu da je bila jako sklona sinu Seana Matthewa, trgovca”, rekao je starac pokraj njih.
„Onom na velikom fakultetu u Galwayu?”
„Baš tom.”
„Ne vjerujem. Taj je bio loš momak.”
„Ma nemoj.”
Kola su išla prema sjeveru kroz močvarnu ravan između Rossa i Ballinahincha. Nora je još uvijek mogla vidjeti svoju rodnu kuću u dolu. Nije joj to zaokupljalo misli, već nesretan dan kad je susrela sina Seana Matthewa na raskrižju Ros Dha Locha, i sva ljeta koja je on proveo na ujakovom imanju u susjednom selu. Nije prestala razmišljati o tome sve do Ballinahincha. Vlak je ispustio oštar, nestrpljiv zvižduk, kao da je požurivao ljude, da ni slučajno ne zadržavaju nešto toliko golemo, živahno i snažno. Nora je ušla. Vlak se cimnuo. Polako je krenuo. Marcus Beag je hodao uz njega. Ispratio je kćer i vratio se kući pun tuge i jada.
2.
Starac opružen na zelenilu koji je promatrao kako život prolazi pored njega bio je u pravu, utoliko što je Nora zaista u jednom trenutku dala srce sinu Seana Matthewa. No to je vrijeme odavno prošlo. I ne bi slagali kad bi rekli da je prema finom mladiću koji je u Glasgowu studirao medicinu osjećala snažan bijes i prezir. Zbog te ljubavi prema njemu sad je morala napustiti Ros Dha Loch i svoje najbliže prijatelje i preuzeti na sebe teret svijeta. Jednom joj je bio ljubljeni, taj bistri mladić koji je ljetovao u Ros Dha Lochu, draži od bilo koje osobe koju je ikad upoznala. A tek sve one divne priče koje joj je pričao o životu koji bi mogli živjeti u stranim velegradima! Kako su je samo veselile! A tek kad je naivnoj djevojci rekao da nikad nije upoznao ikoga koga bi mogao voljeti više od nje, kako je samo zadovoljna i punog srca bila! A tek divna kuća koju bi imali kad on postane liječnik!
Vjerovala mu je svaku njegovu riječ. Vjerovao je i on – dok ih je izgovarao. Doduše, nije se previše zamarao takvim budalaštinama kad je otišao. Ali s Norom je bilo drugačije. Dugo bi čekala njegov povratak.
Ljeto je bilo tako daleko! Proći će puno vremena sve dok jednom zauvijek ne bude ljeto.
Bila je puna povjerenja ali ju je prevario. Vraćena su joj pisma koja mu je slala. Bio je negdje drugdje.
Nitko nije znao ništa o njemu. Život joj se okrenuo naglavce. Sasvim se uzrujala kad je shvatila cijelu priču. Danonoćno je razmišljala o njemu i u glavi prevrtala sve što joj se dogodilo. Nije mogla ništa osim otići iz mjesta. Ona sama i svi povezani s njom osramoćeni su pred ljudima. Djevojka koja je bila služavka u Ros Dha Lochu zaposlila se u Londonu. Tamo će otići. Otići će tamo, a ne u veliki grad u kojem joj je bila sestra.
Sjedeći u vlaku, čudila se kako rijeke i luke, jezera, planine i ravnice lete pored nje, dok ona sama stoji. Zašto se sve odmiče od nje? Kakav će joj život biti u nepoznatoj zemlji u kojoj će ju ovo čudesno vozilo ostaviti? Zadrhtala je od užasa. Tama se spuštala nad ravnice i planine. Misli su joj zastale ali bilo joj je jasno da je nosi neka čudna životinja; sve dok nije osjetila kako joj srce lupa i poskakuje od siline bijesa koji ju je ispunjavao; sve dok nije postala vatreni zmaj, i vatra joj je plamtjela iz očiju; dok je nisu odveli u neku užasnu pustošiju – negdje gdje nema niti kiše niti sunca; gdje mora otići protiv svoje volje; gdje je protjerana zbog jednog jedinog grijeha.
Vlak je stigao u Dublin. Činilo joj se da cijeli grad prožima buka koja se stapa u jednolično brujanje. Vrisak i vika muškaraca. Dolazak i odlazak vlakova, zvuk zvižduka. Buka ljudi, vlakova, kočija. Sve što je vidjela ispunjavalo ju je čuđenjem. Brodovi i teretnjaci na rijeci Liffey. Mostovi, ulice osvjetljene u ponoć. Ljudi, sam grad koji je bio toliko lijep, tako pun života, svijetao u sitnim noćnim satima. Nakratko je gotovo zaboravila na nesreću koja ju je istjerala iz rodnog grada.
No kad se obrela u vlaku za London, vrijedilo je upravo suprotno. Mračne su je misli ponovno pritisle. Nije ih mogla otjerati. Zašto je uopće otišla od kuće? Ne bi li joj bilo bolje da je ostala, ma što joj se dogodilo? Što će sad? Što će biti s njom kad dođe na odredište?
Takve stvari. Nekim je ljudima nekoć trebalo stotinu godina da shvate da život prođe u tren oka, kako govoriše pripovjedači iz davnina, ali Nora je pak napravila nešto čudesnije od toga. Jedan je dan pretvorila u stotinu godina. Ostarila je i uvenula u samo jedan dan. Svaki trenutak tuge i boli, svaka patnja koja čovjeka obuzme tijekom cijelog života nju je svladala u jednom jedinom danu, od trenutka kad je napustila Ros Dha Loch do trenutka kad se našla u središtu Londona – trenutka kad je ugledala Kate Ryan, bivšu služavku, kako je čeka na kolodvoru. Do tog dana nije razumjela život.
3.
Dvije su djevojke živjele u otužnoj, neuglednoj pokrajnjoj uličici na južnoj strani grada. U velikoj, natrpanoj kući s ljudima koji su nagurani živjeli na hrpi. Kad je vidjela koliko je u kući bilo stanara, Norinom čuđenju nije bilo kraja. Bila je sigurna da je ondje bilo barem stotinu ljudi, što muškaraca, što žena i djece. Sama je ondje provodila čitave dane, budući da je Kate radila od jutra do mraka. Sjedila bi uz prozor, promatrajući prolaznike, pitajući se kamo idu. Nije dugo trebalo da se zapita je li pogriješila što je uopće došla u London. Pitala se zašto je otišla iz samotnog sela na zapadu smještenog između brežuljaka na rubu velikog oceana. Što bi njezin otac rekao da zna razlog? Bio bi bijesan, dakako.
“Zašto sam imala manje sreće od drugih?” govorila bi. Tome pitanju ipak nije bilo odgovora, i kad se nijednog ne bi mogla dosjetiti izašla bi na ulicu; ne bi, doduše, daleko odlazila, zbog straha da će se izgubiti. No iste su je misli mučile i na ulici, među ljudima, kao i kod kuće.
Jedne večeri, kad se Kate vratila s posla, Nora je sjedila uz ognjište i plakala.
„Daj, daj, Nora, dušo,” rekla joj je, “obriši suze i popij čaja sa mnom. Zamolili su me da ti kažem da rođaci moje gazdarice traže djevojku, ako si voljna poći…”
„Otići ću,” odgovorila je Nora, naglo ustajući.
Sljedećeg je jutra krenula je put kuće svoje nove gazdarice i započela raditi. Tamo je bilo toliko posla, toliko novih misli joj je nahrupilo u glavu da nakratko nije mogla razmišljati ni o čemu drugome. Uz pisma, roditeljima je poslala i nešto novca, iako je znala da im ga nije nedostajalo. Pisma koja joj je otac slao iznova je čitala svake večeri prije odlaska u krevet. Uglavnom o događajima i novostima iz sela. Ribari su imali dobar ulov sleđa. Thomas Pats Mor je kupio novu barku. Nell Griffin je emigrirao u Ameriku.
Tako joj je prošlo nekoliko mjeseci ali na kraju joj je gazdarica priopćila da nije zadovoljna njezinim radom i da mora otići. Da to mora. Za sobom je ostavila sve što je imala i otišla. Te noći nije imala ni zaklon ni zaštitu, samo kišu koja je padala po njoj i hladan pločnik pod nogama.
Je li uopće potrebno pripovijedati o onome što se dogodilo nakon toga? O „mladom plemiću” koji joj je, izgladnjeloj i premorenoj, dao hrane i pića i novca. O tome kako je počela piti. Kako je pokušala samu sebe obmanuti, zbuniti i zaslijepiti svoje misli. O ljudima koje je susretala, što u gostionicama, što inače. O njihovim pričama i razgovorima. O njezinom samopouzdanju, koje se rušilo dok ju naposljetku više nije bilo briga što će biti s njom. Kako je dan za danom propadala, dok nije prestala brinuti o poštenju i časti te završila na ulici.
4.
Prošlo je tako devet godina. Noću je pila i izlazila van. Danju se uređivala i pripremala za sljedeću večer. Sve misli o svom prijašnjem životu bi brže-bolje otjerala. Te su joj misli u život unosile najveći nemir. I – čak ako je i istina da čovjek ne bi imao išta od života kad ne bi smatrao da nekako čini više koristi nego li štete – nije se mogla promijeniti. No te su je misli tijekom dana neumoljivo proganjale, na stotine njih, pogotovo nakon što bi poslala pismo kući, što je često radila. A kad bi je te misli potpuno obuzele, izašla bi piti.
Jedne je noći bila na ulici nakon što je kući poslala pismo i nešto novaca. Bilo je jedanaest sati. Tisuće i tisuće ljudi izlazile su iz kazališta, a ona ih je promatrala. Neki od njih zurili su u Noru i žene poput nje, pogledima koji pokazuju žudnju i pohlepu koje uništavaju ljude, koji okreću države jedne protiv drugih i pjesnicima i pripovjedačima cijelog svijeta daju motive još od vremena Troje.
Ubrzo je pred sobom vidjela muškarca, sa ženom uza se. Zurili su jedno u drugo, ne znajući zašto. Prepoznali su se. Bio je to sin Seana Matthewa, liječnik u Londonu. Okrenula se na peti što je brže mogla. Čula je da govori ženi da ode u obližnji restoran, a on će joj se ubrzo pridružiti. Čuvši to, Nora je uzmakla. Krenuo je za njom. Ubrzala je korak. I on je. Požurila je, i on za njom. Potrčala je niz jednu ulicu pa niz drugu. Osjećala je da joj je za petama. Nasmrt se bojala da će ju sustići. Da će cijeli Ros Dha Loch saznati za njezinu situaciju. Da će svi znati.
Ispred nje se pojavila kapela – kapelica koja je cijelu noć bila otvorena zbog nekog blagdana. Ondje se morala sakriti od muškarca koji ju je pratio – istog onog kojem je dala svoje srce, a on ju je prevario. Nije se sjećala kako je ušla unutra, ali ušla je. Čudno se osjećala zbog prizora koji je ondje zatekla, toliko dugo nije bila u crkvi. Mladost joj se vratila. Ponovno je bila u crkvi u Ros Dha Lochu. Kip Gospe stajao je u kutu, osvjetljen crvenim svjetlom. Bacila se u taj kut. Obgrlila je kip. Tresla se i ljuljala naprijed-natrag pod teretom mračnih misli. Jarki joj je šeširić gotovo pao s glave. Jarko crvene vrpce bile su joj natopljene i uprljane blatom s ulice.
Glasno se molila Bogu i Gospi, molitvu za molitvom, dok nije glasno, gorljivo uzviknula, “Sveta Marijo, Majko Božja, moli za nas grešnike sada i na času smrti naše, amen. ”
Stari je svećenik čuo njezinu molitvu. Obratio joj se, pun blagosti. Umirio ju je. Poveo ju je sa sobom.
Ispitivao ju je. Ona mu je ispričala sve, bez prešućivanja detalja. Pokazala mu je pisma koja joj je otac poslao.
Nastavio je s pitanjima.
Da – nije imala ništa protiv povratka kući. Ona je poslala novac kojim je otac kupio ribarski brod. Bila je sigurna da nisu znali – da nisu imali pojma o životu koji je u Londonu vodila.
„Je li te otac uopće pitao zašto nisi odmah otišla sestri?“
„Je. Ali rekla sam mu da u Londonu mogu naći bolji posao.“
Neko su vrijeme proveli tako – on je pitao, a ona odgovarala. Te večeri joj je pronašao pristojan smještaj. Rekao joj je da pošalje pismo roditeljima, da ih obavijesti da razmišlja o povratku, i da će je sutradan posjetiti kako bi se mogla ispovjediti.
Te večeri prije spavanja svećenik je napisao dugo pismo župniku Ros Dha Locha u kojem mu je ispričao cijelu priču i zamolio ga da pripazi na djevojku kad se vrati u rodno mjesto.
Kod kuće su je iščekivali. Govorilo se da nikome tko je otišao iz Ros Dha Locha nije tako dobro išlo kao njoj. Nitko drugi nije kući poslao toliko novca.
„Sigurno si jako zadovoljan, Marcuse,” govorio je kovač Sean dok je potkivao Marcusovog konja u svojoj kovačnici na dan Norinog povratka, „što se na kraju ipak odlučila vratiti, budući da nemaš kome ostaviti zemlju.”
„Pa moglo bi se reći,” odgovorio je, „a već sam i poprilično star.”
Konj i kola bili su spremni za putovanje do željezničke postaje.
„Znali su reći,” rekao je hvalisavo, privezujući konja za kola, „da su ona dvojica niškoristi, što je, izgleda, istina, ali ne bi vjerovao koliko mi je pomogla. Pogledaj samo brod kojim ću večeras loviti skuše – bez nje, ne bih ga imao.”
„Istinu zboriš, Marcuse,” rekao je starac koji mu je pomagao, „ali reci mi, je li ti ikad rekla da ju je moj Seamus sreo negdje?” upitao je nervozno.
„Pitao sam ju, ali ona ga nije vidjela.“
„Vidi, vidi... a od njega prije toga nisam dobio pismo šest mjeseci.
Marcus je otišao. Dugo nije bio toliko bezbrižan kao na putu do željezničke postaje. Kći mu je nadišla obojicu iskvarenih sinova. Cijelom okrugu može biti primjer. Sad se neće pričati kako je Marcus bio primoran naposljetku prodati zemljište. Nora će ostati doma. Naći će joj nekoga. Naći će joj poštenog, vrlog muškarca...
Te misli nisu stale ni kad je vlak grandiozno ušao u postaju. Nora je sišla. Kako li ju je samo dočekao! Još ju je bolje, ako je to uopće moguće, kod kuće dočekala majka.
Toliko je umorno i istrošeno izgledala. Što su joj ondje učinili? Je li se previše naradila? No neće joj dugo trebati da ponovno zablista. Usahli će obrazi nestati ako ostane kod kuće i posluša roditeljske savjete.
“Prvi savjet koji ću ti dati je da pojedeš malo ovog krasnog mesa i kupusa, jer očito nisi imala vremena išta pojesti u tom gradu,” rekla je starica i nasmijala se.
No Nora nije mogla jesti. Nije bila ni najmanje gladna. Bila je previše uznemirena od putovanja, rekla je. Otišla je ravno u sobu i razodjenula se. Ondje će se odmoriti. Možda će nakon nekog vremena pojesti nešto.
„Možda bi za početak popila šalica čaja,” rekla joj je majka kad je izašla iz sobe.
„To bih radije, rekla je, „možda će mi pomoći.”
Te večeri, kad su mještani došli poželjeti joj dobrodošlicu, nisu ju mogli vidjeti. Rečeno im je da je toliko izmorena od puta da spava, ali da će ju sutra zasigurno vidjeti. Nora je čula njihov razgovor dok se u kutu sobe molila Bogu i Gospi da ju izvedu na pravi put i daju joj snage da ostane na njemu zauvijek.
5.
Zapanjujuće je kako je Nora funkcionirala nakon povratka. U osobi imena Nora Marcus Beag iz Ros Dha Locha bile su dvije žene: jedna mlada, nježna djevojka koja je provela neko vrijeme u Engleskoj da zaradi novac, i jedna koja je mještanima Ros Dha Locha ostala nepoznata, koja je u velikom gradu iskusila mnoge nedaće. I baš kako su tu bile dvije osobnosti, moglo bi se reći, tu su bila i dva uma i dva načina razmišljanja.
Imala je svjetonazor žene koja je zastranila u Londonu, kao i pogled na svijet koji je imala i prije nego što je otišla od kuće. A u sebi je nosila i njihov neprekidni sukob. Žena koja je nekoć vodila divlji život borila se s onom koja nikad nije otišla i samo je htjela ostati u sigurnosti doma. Bila je to teška borba. Nekad bi, činilo joj se, zlo pobijedilo, i tad bi utočište tražila u crkvi. Ljudi su tvrdili da nikad nisu upoznali tako pobožnu, predanu i pristojnu djevojku.
U tom je razdoblju najbliže susjedno slavilo sveca zaštitnika. Mnoštvo se mještana Ros Dha Locha pridružilo proslavi. Neki su došli pješice, neki na konjima, neki u svojim čamcima. Neki su došli prodati stoku. Neki ondje nisu imali nekog posebnog posla.
Nora je bila jedna od potonjih. Šetala je po sajmištu, gledajući stoku koja je bila na prodaju. Upoznavala se s ljudima i pitala za nekoga tko je otišao iz okruga nakon njezina odlaska u London.
Bila je raspoložena i besprijekorno sređena. Nosila je haljinu od najboljeg, najskupljeg bijelog pamuka. Donijela ju je iz Londona. Vrpce od finog satena vijorile su za njom. Paunovo perje stršilo joj je iz šešira. Dugo nije bila toliko vesela i poletna. Dan je bio užasno vruć. Sunce je neumoljivo pržilo. Da nije bilo povjetarca koji bi tu i tamo zapuhao iz smjera luke, vrućina bi bila sasvim nepodnošljiva. U blizini je čula zvuk violine. Nježna, slatka, ugodna glazba. Gudač je sjedio pored ulaza u kolibu. Glava mu se njihala, naprijed-natrag. Na licu je imao toliko razdragan izraz, da bi čovjek pomislio da nikad nije imao briga na ovom svijetu niti će ih ikada imati.
Nora je ušla. Sjela je na stolac pored vrata da čuje glazbu. Bila je sasvim premorena. Da bar može popiti jedno piće! Upravo to je pomislila. Upravo tom mišlju ponovno je započela njezina unutarnja borba. Već je bila na odlasku kad ju je mladić iz Rosa priupitao je li za piće.
„Dan je toliko vruć, ne bi ti nimalo škodilo. Popij štogod hoćeš.”
Uzela je čašu od njega.
Svatko tko je u nekom trenutku svog života bio sklon piću te ga se neko vrijeme klonio, a onda ponovno popio makar i kap, sigurno će popiti i drugu čašu, i treću, možda i devetu, jer se stara želja ponovno probudila.
Tako je bilo i s Norom. Popila je drugu. I treću. Ubrzo ju je udarilo. Napravila je scenu. Ustala se i otišla plesati. Ubrzo je ipak morala odustati. Vrtjelo joj se u glavi. Noge su je izdale. Jedva je uspjela izaći, ali nije daleko odmakla prije nego li je pala na nasip uz cestu. Noć je pomalo odmicala kad ju otac takvu našao i odvezao kući.
Sljedećeg su jutra kola bila spremna pred vratima.
„Ako su to vještine koje si stekla u Engleskoj,” gorkim je glasom rekao otac, „onda je najbolje da ih ondje i koristiš.”
Njih su dvoje otišli na željezničku postaju.
6.
Te noći, kad je Nora otišla, s obale Ros Dha Locha mogli ste se vidjeti starca u ribarskom čamcu. Pored čamca bio je spremnik a on je pokušavao uništiti svaki trag imena koje je pisalo na čamcu. Čak i da je u tome uspio, to ime nije nikad uspio izbrisati iz svog srca.
Bilo je to ime njegove kćeri.
Ní fhaca tú riamh ach an t-ionadh a bhí ar mhuintir Ros Dhá Loch nuair a chualadar go raibh Nóra Mharcais Bhig le dul anonn go Sasana. Bhí deirfiúr léi thall cheana, agus í ag obair ann, ach bhí gá le Nóra sa mbaile. Ní bheadh ina diaidh sin ach an tseanlánúin. An bheirt dheartháir a bhí aici ní dhearnadar aon rath - dóibh féin ná d’aon duine a bhain leo. Cuireadh Mártan, an duine ba shine acu, go baile mór na Gaillimhe ina bhuachaill siopa (bhí an éirí in airde i Sean-Mharcas i gcónaí), ach níorbh fhada dó ansin gur chaill sé a phost i ngeall ar an ól, agus ansin chuaigh sé san arm Gallda. Maidir le Stiofán, an dara duine acu, ní raibh aon tsúil ag an seanfhear go bhféadfadh sé “duine uasal” a dhéanamh de go deo. Ach nuair nach bhfuair an t-ógfhear ceannndána seo cead a chinn óna athair, ghlan sé leis agus luach dhá bhullán a dhíol sé ar aonach Uachtair Aird ina phóca aige.
“Ní fearr ann ná as é,” arsa an seanfhear ar chloisint dó go raibh sé imithe. Ach ní raibh sé ach ag ligint air féin nár ghoill an scéal air. Is minic san oíche a bhí sé gan néal a chodladh ach ag cuimhneamh ar a bheirt mhac a bhí imithe uaidh ar a n-aimhleas. Duine ar bith de na comharsana a cheapadh an seanfhear dorcha a shásamh an aimsir sin, nó a théadh ag déanamh trua leis i ngeall ar an donas a d’éirigh dá chlann mhac, ní deireadh sé leo ach, “Cén mhaith do dhaoine a bheith ag caint? Ba bheag é a mbuíochas ormsa nuair a shíleas a gcoinneáil sa tsean-nead. Ghlac an bheirt acu sciathán agus d’fhágadar mise liom féin. Is beag an imní a chuirfeas siad ormsa feasta.”
Ach chuir. Agus go dtí go ndúirt Nóra leis go raibh socraithe aici gan fanacht sa mbaile níos faide, ní raibh aon ní ag déanamh buartha dó ach an tslí ar imigh a bheirt mhac uaidh. Bhí sé náirithe acu. Bhí an pobal ag déanamh magaidh faoi. Bhí sé ina staicín áiféise ag an mbaile – é féin agus a chlann. Agus an chaoi ar cheap sé slí mhaith bheatha a thabhairt dóibh! An chaoi ar bhain sé allas as a chnámha ag obair moch deireanach, fuar fliuch agus tirim lena gcoinneáil ar scoil go rabhadar chomh foghlamtha leis an máistir féin, mórán!
Ach ní hamhlaidh a bheadh an scéal ag Nóra, dar leis. Choinneodh sé ise sa mbaile. Dhéanfadh sé cleamhnas di. D’fhágfadh sé an gabháltas aici féin agus ag a fear tar éis a bháis. Nuair a dúirt sí leis go n-imeodh sí, cheap sé gur ag magadh a bhí sí ar dtús. Ach ba ghearr go mba léir dó nárbh ea. Ansin rinne sé a dhícheall dubh is dath a coinneáil sa mbaile. Ní raibh aon mhaith ann. Ní raibh aon mhaith don tseanbhean a bheith ag caint ach oiread. Feadh míosa bhí sé ina chogadh dhearg eatarthu. An seanfhear ag bagairt gach donais uirthi dá n-imeodh sí; ise ag iarraidh a shárú. Ach bhí sé socraithe aici dul anonn, agus anonn a ghabhfadh sí pé ar bith céard a déarfaidís.
“Bhí beirt mhac agat,” ar sise leis oíche, “agus d’imigh siad uait. Náirigh an bheirt acu thú. Níl a fhios agat nach ndéanfainnse an cleas céanna, mura ligfidh tú dom imeacht go toilteanach.”
“Is í an duine deireanach acu í, a Mharcais,” arsa a bhean, “agus i nDomhnach féin is dona liom scarúint léi i ndeireadh mo shaoil, ach,” ar sise agus í beagnach ag caoineadh, “b’fhéidir gurb é lár a leasa é.”
Cheap a hathair nárbh é. Bhí sé dearfa de. Bhí sé lánchinnte go mb’fhearr di go mór fada fanacht san áit a raibh sí agus cleamhnas a dhéanamh ann. Bheadh dhá fhichead acra talún ag a fear nuair a gheobhadh sé féin bás. Bean óg lách gheanúil a bhí inti. Ní raibh feilméara ná ceannaí siopa sna seacht bparóistí ba ghaire dóibh nach mbeadh lánsásta í a phósadh.
“Agus tuige nach mbeadh freisin?” arsa seisean, “bean chomh breá léi agus dhá fhichead acra de thogha na talún aici?”
Ach b’éigean dó géilleadh i ndeireadh na dála.
Is acu a bhí an obair ansin. An buaireamh mór agus an imní mhíchuíosach a bhí ag gabháil do Nóra le tamall, scaipeadh iad, de réir dealraimh. Ní raibh a rian le feiceáil. Bhí sí chomh haerach scléipeach agus a bhí an lá ab fhearr a bhí sí, nó ceapadh é. Bhí an oiread sin le déanamh aici! Hataí agus gúnaí le déanamh agus le gléasadh aici. Éadach agus ribíní de gach cineál le ceannach agus le dathú aici. Ní raibh sos léi feadh na seachtaine sular imigh sí. Ag tabhairt cuairte abhus lá, agus thall lá arna mhárach.
Deoir níor shil sí go dtí gur cuireadh a dhá bosca mhóra taistil a cheannaigh sí i nGaillimh ar an gcarr a bhí lena tabhairt go port na traenach i mBaile na hInse. Ansin thosaigh sí ag gol go faíoch. Nuair a bhíodar thoir ag an gcrosbhóthar bhí na frasa deor lena leiceann.
“Go bhfóire Dia uirthi,” arsa duine de na buachaillí a bhí caite le claí ar phlasóg mhín chaonaigh le hais an bhóthair.
“Áiméan,” arsa duine eile acu, “agus gach uile dhuine dá sórt.”
“Ach meas tú cén ealaín atá uirthi go bhfuil sí ag imeacht?”
“Ní dhéanfainn iontas ar bith de dá mba rud é nach mbeadh slí mhaith aici sa mbaile.”
“Tháinig triúr á hiarraidh anuraidh – triúr a raibh cáil mhór orthu ar airgead freisin.”
“Deirtear gur chuir sí spéis mhór i mac Sheáin Mhaitiú, an fear siopa,” arsa seanfhear a bhí ina measc.
“É siúd a bhí sa gcoláiste mór i nGaillimh?”
“An duine céanna.”
“Ná creid é. Drochbhuachaill bhí ann.”
“Abair é.”
Bhí an carr ag imeacht ó thuaidh thar an gcriathrach mór leathan atá idir an Ros agus Baile na hInse. Bhí a teach le feiceáil fós ag Nóra síos uaithi sa ngleann. Ach ní air a bhí sí ag cuimhneamh, ach ar an lá mí-ámharach a casadh mac Sheáin Mhaitiú uirthi ar dtús ag crosbhóthar Ros Dhá Loch, agus é ag caitheamh a laetha saoire tigh dheartháir a athar ar an mbaile thoir. Níor stad sí den mhachnamh sin go rabhadar i mBaile na hInse. Lig an traein fead ghéar mhífhoighdeach aisti mar a bheadh sí á rá leis na daoine deifir a dhéanamh agus gan moill a chur ar rud a bhí chomh mór agus chomh beoga agus chomh cumasach léise. Chuaigh Nóra isteach. Bhog an traein ruainne beag. Thosaigh sí ag imeacht go mall míthapa ar dtús. Bhí Marcas Beag ag siúl lena hais. Chuir sé a bheannacht lena iníon agus d’fhill sé abhaile go brónach dólásach leis féin.
*
B’fhíor don seanfhear críonna úd a bhí ar an bplásóg chaonaigh ag féachaint ar an saol agus á ligint thairis, gur chuir sí spéis mhór i mac Sheáin Mhaitiú uair dá saol. Ach bhí an uair sin caite. Agus ní bréag a rá gur fuath agus dearg-ghráin a bhí aici ar an bhfear óg galánta a bhí thall i nGlaschú sa gcoláiste le bheith ina dhochtúir. Toisc an cion a bhí aici air b’éigean di imeacht as Ros Dhá Loch agus óna cairde gaoil, agus an domhan mór a thabhairt uirthi féin. Ba ghile léi, uair, an fear óg aerach a thugadh a laetha saoire i Ros Dhá Loch ná duine ar bith eile dár casadh léi riamh roimhe. Agus nárbh iontach iad na scéalta a bhí le n-aithris aige faoin saol a bhíodh acu sna bailte móra thar lear! Agus nach breá a thaitníodh na scéalta úd léi! Agus nuair a deireadh sé leis an gcailín díchéillí mínósach nár casadh leis in aon bhall dá raibh sé duine ba mheasa leis ná í, nach uirthi a bhíodh an t-aiteas agus an t-aoibhneas croí! Agus an teach breá a bheadh acu i mbaile mór éigin nuair a bheadh sé ina dhochtúir!
Agus chreid sí gach a ndúirt an fear óg léi. Chreid seisean é freisin – nuair a dúirt sé é. Ní mórán imní a dhéanadh an chaint úd dó, ámh, nuair a bhí sé imithe. Ní mar sin do Nóra. B’fhada léi go dtagadh sé arís. B’fhada léi uaithi an samhradh. B’fhada léi uaithi nuair a bheadh sé ina shamhradh i gcónaí aici.
Bhí ardmhuinín aici as ach mealladh í. Na litreacha a chuir sí chuige, seoladh ar ais chuici iad. Bhí sé i mball éigin eile. Ní raibh a thásc ná a thuairisc ag aon duine. Bhí an saol ina cheo uirthi. Bhí a hintinn ina luaidhe leáite ina ceann nuair a thuig sí an scéal i gceart. Bhíodh sí ag déanamh machnaimh air agus á chur trína chéile de lá agus d’oíche. Ní raibh le déanamh aici ach imeacht as an áit ar fad. Bhí sí féin agus gach duine dár bhain léi náirithe aici os comhair an phobail uile. Bhí bean óg a bhíodh ar aimsir acu thiar i Ros Dhá Loch ag obair thall i Londain. Bhéarfadh sí aghaidh ar an gcathair mhór sin. Is ar an gcathair sin a bhí a triall anois, agus ní ar an mbaile mór eile a raibh a deirfiúr ann.
Ina suí sa traein di ghabh iontas mór í faoi rá is go raibh abhainn agus inbhear, loch, sliabh agus machaire ag sciorradh thairsti agus gan aon ní á dhéanamh aici féin. Cá rabhadar uile go léir ag dul uaithi? Cén saol a bhí i ndán di sa tír choimhthíoch údan ina bhfágfadh an gléas iontach iompair seo í? Ghlac uamhan agus critheagla í. Bhí an doircheacht ag titim ar mhachaire agus ar chnoc. Coisceadh ar na smaointe uirthi, ach b’fhacthas di go raibh sí ag marcaíocht ar ainmhí éigin allta; go gcuala sí a chroí ag preabadh agus ag léimnigh fúithi le teann feirge; go raibh sé ina dhragún tine, agus lasair ag teacht óna shúil; go raibh sé á tabhairt go fásach éigin uafásach – áit nach raibh taitneamh gréine ná titim uisce; go raibh uirthi dul ann in aghaidh a tola; go raibh sí á díbirt go dtí an fásach seo i ngeall ar aon pheaca amháin.
Shroich an traein Baile Átha Cliath. Cheap sí go raibh an áit fré chéile in aon gheoin amháin torainn. Fir ag screadaíl agus ag béiciúch. Traenacha ag teacht agus ag imeacht agus ag feadaíl. Torann na bhfear, na dtraenacha agus na gcarr. Chuir gach ní dá bhfaca sí ionadh uirthi. Na báid agus na loingis ar an Life. Na droichid. Na sráideanna a bhí soilseach sa meán oíche. Na daoine. An chathair féin a bhí chomh breá, chomh beoga, chomh geal sin in uair mharbh na hoíche. Is beag nár dhearmad sí feadh scaithimh bhig an mí-ádh a dhíbir as a baile dúchais í.
Ach nuair a bhí sí ar an traein thall bhí a mhalairt de scéal aici. Thosaigh na smaointe dubha duaiseacha ag brú isteach uirthi arís. Ní raibh aon chosc leo. Níor fhéad sí a ndíbirt. Cad chuige ar fhág sí an baile chor ar bith? Nárbh fhearr di fanacht ann pé ar bith céard a d’éireodh di? Céard a bhí le déanamh aici anois? Céard a bhí i ndán di san áit a raibh sí ag dul?
Agus mar sin de. Má bhí daoine ann fadó a chaith na céadta bliain agus iad ag ceapadh nach raibh ann ach lá, mar a deir na seanchaithe linn, rinne sise rud níos iontaí fós. Rinne sí céad bliain d’aon lá amháin. D’éirigh sí aosta críonna in aon lá amháin. Gach dólás agus céasadh croí agus buairt mhór aigne a thagas ar dhuine feadh a shaoil thángadar uirthise in aon lá amháin ó d’fhág sí Ros Dhá Loch go raibh sí istigh i lár Londain mhór Shasana – go bhfaca sí Cáit Ní Roighin, an cailín aimsire a bhí ag baile, ag fanacht léi ag doras na traenach le fáilte a chur roimpi. Níor thuig sí an saol go dtí an lá sin.
*
Bhí an bheirt bhan óg ina gcónaí i gcúlsráid shuarach ghránna ar an taobh ó dheas den chathair. I dteach mór millteach ina raibh na daoine in aon charn amháin ar mhullach a chéile sea bhíodar ina gcónaí an tráth sin. Ní fhaca tú riamh ach an t-ionadh a bhí ar Nóra nuair a chonaic sí a raibh ann díobh. Bhéarfadh sí an leabhar go raibh céad ann ar a laghad idir fhir agus mhná agus pháistí. Bhíodh sí léi féin feadh an lae fhada, mar bhí ar Cháit a bheith amuigh ag obair ó mhaidin go faoithin. Shuíodh sí ag an bhfuinneog ag féachaint amach sa tsráid ar na daoine ag dul thart agus ag déanamh iontais cá rabhadar uile go léir ag dul. Ní bhíodh sí i bhfad mar sin go dtosaíodh sí ag ceapadh nach ndearna sí a leas agus teacht chor ar bith. Tuige ar fhág sí an sráidbhaile uaigneach úd a bhí thiar i measc na gcnoc ar bhruach na farraige móire? Céard a déarfadh a hathair dá mbeadh a fhios aige cén fáth? Ar ndóigh, bheadh sé ar mire. “Cén tubaiste a bhí orm seachas duine ar bith eile?” a deireadh sí. Ach b’aimhréiteach an cheist í sin, agus nuair nach n-éiríodh léi a freagairt bhuaileadh sí amach ar an tsráid; ach ní bhíodh sí i bhfad ar eagla go dtéadh sí amú. Ach bhíodh na smaointe céanna ag brú isteach uirthi amuigh ar an tsráid i measc na ndaoine díreach mar a bhí istigh.
Oíche dá dtáinig Cáit abhaile ó bheith ag obair, bhí Nóra os cionn na tine agus í ag gol.
“Seo anois, a Nóra, a chroí,” ar sise, “triomaigh do shúile agus ól cupán tae liomsa. Dúradh liom a rá leat go bhfuil cailín aimsire ó dhuine muinteartha le mo mháistreás-sa, agus dá dtéiteá ann...”
“Rachad ann freisin,” arsa Nóra, ag éirí de phreib.
Ar maidin lá arna mhárach ghluais léi go teach na mná uaisle seo. Chuaigh sí ag obair ann. Bhí an oiread sin le déanamh aici ann, agus bhí an oiread sin smaointe nua ag teacht isteach ina haigne nár chuimhnigh sí ar aon ní eile feadh scaithimh bhig. Na litreacha a chuireadh sí abhaile bhíodh sintiús beag iontu i gcónaí, cé go raibh a fhios aici nach mórán a bhí ag teastáil uathu, mar bhí bealach maith leo cheana. Agus na litreacha a chuireadh a hathair chuici léadh sí agus d’athléadh sí iad gach oíche sula dtéadh sí a chodladh. Bhíodh nuaíocht an bhaile iontu. Go raibh an-lear scadán á fháil ag na hiascairí. Gur cheannaigh Tomás Pheaits Mhóir bád nua. Go raibh Neil Ní Ghríofa imithe go Meiriceá.
D’imigh cúpla mí mar sin, ach sa deireadh dúirt an bhean uasal léi nach raibh sí sásta léi agus go gcaithfeadh sí an áit a fhágáil. B’éigean di sin a dhéanamh. D’fhág sí a raibh aici ina diaidh, agus d’imigh léi. Dídean ná foscadh ní raibh aici don oíche sin ach an bháisteach ag titim anuas uirthi agus na sráideanna crua faoina cosa...
An éigean a chur síos ar gach ar tharla di ina dhiaidh sin? Ar an bhfear “uasal galánta” a thug ithe agus ól agus airgead di agus í i ndeireadh na déithe le call agus le heaspa. Ar an gcaoi ar thosaigh sí féin ar an ól. Ar an mbealach a shíl sí a hintinn agus a haigne a chaochadh agus a dhalladh leis. Ar na daoine éagsúla a bhuail léi i dtithe, ólta agus eile. Ar a gcaint agus a gcomhrá. Ar an gcaoi ar laghdaíodh ar an meas a bhí aici uirthi féin go dtí go mba chuma léi tar éis tamaill céard a d’éireodh di. Ar an gcaoi a raibh sí ag dul i ndonas ó ló go ló, go dtí nach raibh a clú ná a meas aici sa deireadh, ach í ag siúl na sráide.
*
Naoi mbliana mar sin di. Ag ól agus ag ragairneacht d’oíche. Á gléasadh agus á réiteach féin sa ló i gcomhair na chéad oíche eile. Smaoineamh ar bith a thigeadh isteach ina ceann faoin saol a bhí aici nó an saol a bhíodh aici ag baile, dhíbríodh sí é chomh luath in Éirinn agus a d’fhéadfadh sí. Smaointe mar sin a chuireadh an míshuaimhneas is mó uirthi. Agus – más fíor é nach mbeadh dúil mhaireachtála ag duine chor ar bith mura sílfeadh sé, ar bhealach éigin, go mba mhó an mhaith a bhí á dhéanamh aige ná an t-olc – ní fhéadfadh sí a mhalairt a dhéanamh. Ach thigeadh na smaointe údan chuici gan bhuíochas di ina gcéadta agus ina gcéadta i gcaitheamh an lae – mórmhór nuair a bheadh sí tar éis litir a sheoladh abhaile, rud a níodh sí go minic. Agus nuair a bhíodh siad ag teacht chuici go tiubh mar sin, théadh sí amach ag ól.
Bhí sí amuigh oíche ag siúl na sráide, tar éis litir a raibh roinnt bheag airgid inti a sheoladh abhaile. Bhí sé a haon déag a chlog. Bhí na daoine ag teacht amach as na hamharclanna ina mílte agus ina mílte, agus ise ag féachaint orthu. Bhí cuid acu ann agus d’fhéachaidís uirthise agus ar mhná dá saghas. An fhéachaint úd a thaispeánas an dúil agus an tsaint a níos scrios ar dhaoine, a chuireas tíortha in éadan a chéile, agus a thug ábhar cainte d’fhilí agus do scéalaithe an domhain ó aimsir na Traoi go dtí an lá atá inniu ann.
Níorbh fhada ansin di go bhfaca sí fear os a comhair amach, a bhean lena thaobh. Dhearc an bheirt ar chéile, gan a fhios aicise cén fáth. D’aithníodar a chéile. Mac Sheáin Mhaitiú (a bhí ina dhochtúir i Londain anois) a bhí ann. Chas sise ar a cois go tobann. Chuala sí é á rá lena bhean dul isteach i dteach ithe a bhí i ngar dóibh agus go mbeadh sé féin chuici ar an bpointe.
Bhog Nóra amach ar a chloisint sin di. Bhí seisean ina diaidh. Ghéaraigh sise ar an siúl. Rinne seisean an rud céanna. Ní raibh uaithi ach imeacht uaidh. Bhí sí ina sodar, eisean ina shodar ina diaidh. Tosach maith aici air. Í ina cos in airde suas sráid agus anuas ceann eile. Í ag ceapadh go raibh sé ag a sála. Faitíos an domhain uirthi go mbéarfadh sé uirthi. Go mbeadh a fhios acu ag baile an bealach a bhí léi. Go mbeadh a fhios ag an uile dhuine é.
Bhí séipéal ar a haghaidh amach – séipéal beag a bhí ar oscailt feadh na hoíche i ngeall ar fhéile éigin. Bhí dídean ón bhfear a bhí ina diaidh uaithi – ón bhfear dá dtug sí searc a croí uair agus a mheall í. Ní raibh aon chuimhneamh aici ar dhul isteach, ach isteach ann a chuaigh. B’aisteach léi ar dtús gach a bhfaca sí, bhí sé chomh fada sin ó bhí sí istigh i séipéal roimhe sin. Tháinig a hóige ar ais chuici. Bhí sí i séipéal Ros Dhá Loch arís. Bhí dealbh na Maighdine Beannaithe istigh i gcúinne agus solas dearg os a comhair. Rinne sí ar an gcúinne sin. Chaith sí a lámha timpeall uirthi. Bhí sí á suathadh agus á luascadh anonn is anall le buairt aigne. A hata breá péacach ar chúl a cinn. A cuid ribíní breátha dearga fliuch salach smeartha le clábar na sráide. Bhí sí ag guí Dé agus na Maighdine os ard, paidir i ndiaidh paidre, go ndúirt sí i nguth mór dúthrachtach:
“A Naomh Mhuire – a mháthair Dé – guigh orainn, na peacaigh – anois agus uair ár mbáis – Áiméan!”
Bhí seansagart a chuala ag guí í ar a cúl. Labhair sé léi go lách cineálta. Shásaigh sé í. Thug leis í. Cheistnigh í. D’inis sí a scéal dó gan aon ní a cheilt air. Na litreacha a fuair sí óna hathair, thaispeáin sí dó iad.
Chuir sé tuilleadh ceisteanna uirthi.
Sea – bhí sí sásta dul abhaile. Is í a chuir an t-airgead abhaile lenar cheannaigh an seanfhear an bád iascaireachta. Go deimhin féin ní raibh – ní raibh aon cheapadh acu cén saol a bhí aici i Londain.
“Agus an raibh d’athair á fhiafraí díot cén fáth nach ndeachaigh tú chuig do dheirfiúr ar dtús?”
“Bhí. Dúirt mé leis go raibh an obair níos fearr i Londain.”
D’fhanadar tamall maith mar sin – eisean á ceistniú agus ise á fhreagairt. Fuair sé lóistín maith di i gcomhair na hoíche. Dúirt sé léi litir a chur abhaile á rá go raibh sí ag brath ar filleadh, agus go dtabharfadh sé féin cuairt uirthi lá arna mhárach agus go bhféadfadh sí faoistin a dhéanamh.
An oíche sin, sula ndeachaigh sé a chodladh, chuir sé litir fhada ag triall ar shagart paróiste Ros Dhá Loch ag insint an scéil dó agus á iarraidh air súil a choinneáil i ndiaidh na mná óige nuair a shroichfeadh sí an áit.
D’fhan sí mí eile thall. Cheap an seansagart go mb’fhearr di sin a dhéanamh. Nuair a bhí an mhí caite thug sí an traein abhaile uirthi féin.
Bhí súil acu léi sa mbaile. Bhí gach uile dhuine á rá nár imigh duine ar bith as Ros Dhá Loch a rinne chomh maith léi. Nach raibh duine ar bith acu a chuir an oiread sin airgid abhaile léi.
“Is mór an sásamh aigne duitse é, a Mharcais,” a bhí Seán Gabha ag rá agus é ag cur crú ar chapall Mharcais thíos ag an gceárta an lá a raibh sí le teacht, “go bhfuil sí ag teacht abhaile sa deireadh, mar duine ná deoraí níl agat leis an talamh a fhágáil aige.”
“Abair é,”ar seisean, “agus tá aois mhaith agam anois freisin.”
Bhí an capall agus an carr gléasta aige le dul go port na traenach ina coinne.
“Bhídís á rá,” ar seisean go mórálach agus é ag cur an chapaill faoin gcarr, “nach ndearna an bheirt eile aon rath, rud ab fhíor dóibh, b’fhéidir, ach ní chreidfeá ach an cúnamh a thug sise dom. Féach ar an mbád mór iasacaireachta sin atá ag dul amach ar lorg na ronnach anocht – ní fhéadfainn í sin a cheannach murach í.”
“Níl tú ag rá ach na fírinne anois, a Mharcais,” arsa seanfhear a bhí ag tabhairt cúnaimh dó, “ach cogair anseo mé,” ar seisean go himníoch, “ar dhúirt sí leat gur casadh Séamas s’agamsa léi in aon bhall thall?”
“Chuir mé a thuairisc léi ach ní fhaca sí é.”
“Féach é sin anois … Agus ní bhfuair mé aon litir uaidh le leathbhliain.”
D’imigh Marcas. Ní raibh sé chomh croí-éadrom le fada an lá agus a bhí sé ag dul amach go port na traenach dó. Má bhí a chlann mhac go dona, bhí a iníon thar cionn. Bhí sí ina sampla ag an bparóiste uile. Anois, ní bheadh acu le rá go gcaithfeadh sé an talamh a dhíol sa deireadh thiar. Choinneodh sé Nóra sa mbaile. Dhéanfadh sé cleamhnas di. Gheobhadh sé fear stuama staidéarach di …
Ní raibh deireadh leis na smaointe sin go dtáinig an traein isteach faoi ghradam. Bhuail Nóra amach chuige. Agus nach aige a bhí an fháilte roimpi. Agus ba mhó ná sin, dá mb’fhéidir é, an fháilte a bhí ag a máthair roimpi sa mbaile.
Ach nach í a bhí tanaí traochta! Céard a rinneadh uirthi chor ar bith? An amhlaidh a bhí an iomarca oibre le déanamh aici? Ach ní fada a bheadh sí sa mbaile go mbeadh cuma na maitheasa uirthi arís. Is gearr go mbeadh na leicne bána imithe, dá bhfanfadh sí acu agus a gcomhairle a dhéanamh.
“Agus is é an chéad chomhairle a bhéarfainn duit an mhias mhaith seo feola agus cabáiste a ghlanadh, mar is dócha nach raibh uain agat tada a ithe thall sa mbaile mór,” arsa an tseanbhean agus í ag gáire.
Ach ní fhéadfadh Nóra a ithe. Ní raibh ocras ar bith uirthi. Bhí sí trína chéile de bharr an aistir fhada a dúirt sí. Rachadh sí siar sa seomra agus bhainfeadh sí di. Ligfeadh sí a scíth ann. Agus ar ball b’fhéidir go bhféadfadh sí ruainne a ithe.
“Nó b’fhéidir go mb’fhearr leat cupán tae ar dtús,” arsa an mháthair nuair a bhí sí thiar.
“B’fhearr,”ar sise, “b’fhéidir go ndéanfadh sé maith dom.”
An oíche sin, nuair a bhuail muintir an bhaile isteach le fáilte a chur roimpi, ní fhacadar í. Dúradh leo go raibh sí chomh tugtha traochta sin de bharr an aistir go mb’éigean di dul a chodladh, ach d’fheicfidís go léir í lá arna mhárach. Chuala Nóra a gcaint agus a gcomhrá agus í thiar sa seomra ag guí Dé agus na Maighdine í a chur ar bhealach a leasa feasta agus cumhacht a thabhairt di go bhfanfadh sí amhlaidh go deo.
*
B’iontach a shaothraigh Nóra tar éis teacht abhaile di. Sa duine úd ar ar tugadh Nóra Mharcais Bhig i Ros Dhá Loch bhí beirt bhan dáiríre, an ógbhean lách a chaith tréimhse thall i Sasana ag saothrú airgid agus á chur abhaile, agus bean eile nár cuireadh in aithne do dhuine ar bith ar an mbaile, ach a d’fhulaing géarbhroid an tsaoil i gcathair choimhthíoch. Agus díreach mar a bhí beirt inti, mar a déarfá, bhí dhá intinn agus dhá mhodh smaointe aici freisin. Bhí modh smaointe na mná úd a bhí ar a haimhleas i Londain Shasana aici chomh maith leis an modh smaointe a bhí aici sular fhág sí a baile dúchais chor ar bith.
Agus bhí sé ina shíorchomhrac eatarthu. An bhean úd a bhí ar fán an tsaoil uair ag cur in aghaidh na mná eile nár fhág an baile riamh agus nach raibh ag iarraidh ach fanacht ann go socair suaimhneach. Ba dhian an comhrac é. Ba threise ar an olc ar uaire, shílfeadh sí, agus ansin d’fheictí í ag déanamh ar theach an phobail. Agus na daoine fré chéile á rá nach bhfacadar riamh bean óg a bhí chomh cráifeach diaganta dea-bhéasach léi.
Le linn an ama seo bhí pátrún acu ar an tsráidbhaile ba ghaire dóibh. Chuaigh lear mór daoine as an Ros ann. Cuid acu ag siúl, cuid ag marcaíocht agus cuid eile fós thar an gcuan ina mbáid. Chuaigh cuid acu ann le stoc a dhíol. Cuid eile fós gan gnó áirithe ar bith acu ann.
Bhí Nóra ar an dream seo. Bhí sí ag siúl timpeall an aonaigh ag féachaint ar an eallach a bhí ar díol ann. Ag cur aithne ar dhuine anseo agus ag cur tuairisc duine éigin eile a bhí imithe as an limistéar ó chuaigh sí go Londain ar dtús. Í go breá gléasta stuacach. Gúna den chadás bán ab fhearr agus ba dhaoire a bhí le fáil uirthi. Gúna a thug sí abhaile as Sasana léi. Ribíní breátha dubha sróil ar sileadh léi. Cleiteacha péacacha in airde as a hata. Ní raibh sí chomh meidhreach aerach le fada an lá.
Lá meirbh brothallach a bhí ann. Bhí an ghrian ag spalpadh anuas go millteach. Mura mbeadh an séideán beag gaoithe a thagadh isteach ón gcuan anois agus arís ní fhéadfaí an teas a sheasamh. Bhí Nóra tuirseach traochta de bharr an lae. D’airigh sí ceol veidhil i ngar di. Ceol bog binn aoibhinn. Bhí an veidhleadóir ina shuí ag doras cábáin. A cheann á luascadh anonn is anall aige. A shúile druidte aige. Féachaint chomh suairc chomh sonasach sin ar a éadan agus ina ghnúis is go gceapfá nár bhuail imní ná buairt an tsaoil ina threo riamh agus nach mbuailfeadh choíche.
Chuaigh Nóra isteach. Shuigh sí ar stól in aice an dorais ag éisteacht leis an gceol. Bhí sí tugtha. Dá mbeadh deoch aici! Sin é a shíl sí. Bhí an comhrac ag siúl arís. Bhí sí ar tí imeacht, nuair a tháinig fear óg as an Ros chuici ag iarraidh uirthi gloine a ól leis.
“Tá an lá chomh meirbh sin agus ní dhéanfaidh sé dochar ar bith duit. Rud ar bith is maith leat,” a dúirt seisean.
Ghlac sí gloine uaidh.
Duine ar bith a bhí tugtha don ól uair dá shaol agus a d’fhan tamall dá uireasa, má ólann an té sin gloine, is cinnte go n-ólfaidh sé an dara ceann agus an tríú ceann agus b’fhéidir an naoú ceann, dá ndéarfá é, mar athbheofar an dúil a bhí aige ann cheana.
B’amhlaidh a bhí an scéal ag Nóra. D’ól sí an dara ceann. Agus an tríú ceann. D’éirigh sé ina ceann gan mhoill. D’éirigh sí scléipeach. Chuaigh amach ag damhsa. Ach b’éigean di éirí as sul i bhfad. Bhí meadhrán ina ceann. Bhí a cosa ar fuaidreamh. Chuaigh sí amach ar éigean ach ní dheachaigh sí i bhfad gur thit sí le claí a bhí le taobh an bhóthair …
Bhí cúpla uair den oíche caite nuair a fuair a hathair ann í. D’ardaigh sé isteach sa gcairt í agus thiomáin leis abhaile.
*
Maidin lá arna mhárach bhí an chairt chéanna faoi réir aige taobh amuigh den doras.
“Más iad sin na béasa a d’fhoghlaim tú i Sasana,” ar seisean agus seirfean ina ghlór, “is ann a chaithfeas tú a gcleachtadh.”
D’imigh leo beirt go port na traenach.
*
An oíche úd ar imigh Nóra d’fheicfeá seanfhear istigh i mbád iascaireachta dá mbeifeá ar chéibh Ros Dhá Loch. Bhí soitheach tarra lena thaobh agus é ag milleadh an ainm a bhí ar an mbád. Má mhill féin, níor éirigh leis an t-ainm úd a scriosadh amach óna chroí. Ainm a iníne a bhí aige ar a bhád.
1.
Nećete nikad vidjeti iznenađenije ljude od stanovnika Ros Dha Locha onomad kad se pročulo da će Nora, kći Marcusa Beaga, poći za Englesku. Njezina je sestra već bila ondje, zaposlena, ali Noru su trebali kod kuće. Nikoga neće ostati za njom osim starog para. Iz njezina dva brata nikad ništa dobro nije proizašlo, ni za njih same niti za njihove. Martina, najstarijeg, poslali su u Galway da postane trgovac (stari Marcus je oduvijek bio ambiciozan), ali nije mu dugo trebalo da ostane bez posla zbog pića nakon čega se pridružio britanskoj vojsci. Što se tiče Stephena, mlađeg brata, stari je bio odlučan od njega napraviti „gospodina“, no kad tvrdoglavi mladić nije dobio što je htio od oca, pobjegao je s novcima od prodaje dva vola na sajmu u Uachtarardu.
„Isto nam se piše s njim i bez njega“, rekao je stari kad je čuo da ga više nema. No samo se pravio da ga cijela priča ne pogađa. Probdio je mnoge noći misleći o sinovima koji su ga napustili i krenuli krivim putem. Susjedima, koji su pokušavali razveseliti starca i suosjećati s nesrećom koju su mu sinovi prouzročili, ne bi rekao ništa osim – „Koja korist od praznih razgovora? Nitko mi nije rekao ni hvala jer sam ih pokušao zadržati u starom gnijezdu. Obojica su odletjela i ostavili me samoga. Briga manje u životu.”
No ipak se brinuo. Sve dok Nora nije izjavila da više ne želi biti kod kuće, ništa ga nije mučilo osim dvojice sinova koji su ga napustili. Osramotili su ga. Ljudi su ga ismijavali. Bio je ruglo cijelog sela, on i njegova obitelj. Kako je samo naivno mislio osigurati im pošten život. Naradio se kao pas, radio od zore do mraka po svim vremenskim uvjetima da im osigura školovanje dok ne postanu rječiti baš kao i sam gazda!
S Norom će biti drugačije, govorio si je. Zadržat će je doma. Naći će joj dobru partiju. Kad umre, ostavit će imanje njoj i njezinom mužu. Mislio je da se šali kad mu je rekla da će otići. No, uskoro mu je bilo jasno da je smrtno ozbiljna. Dao je zatim sve od sebe da je zadrži na imanju. Uzalud. Zalud je i njegova supruga razgovarala s Norom. Mjesec dana je trajala njihova zavada: stari je prijetio svime čega se sjetio, ona mu vraćala dvostruko. Već je sasvim čvrsto odlučila otići, i otići će makar joj to bilo zadnje.
Jedne mu je večeri rekla, “Imao si dva sina, i oba su te napustila. Njih dvojica su te naučili pameti. Ne možeš biti siguran da ja neću učiniti isto, ne pustiš li me da odem milom.”
“S obzirom da je ona zadnja ostala, Marcuse”, rekla mu je supruga, “i, svega mi, ne želim i bez nje ostati pred kraj života,“ nastavila je, na rubu suza, “ali možda je tako najbolje.”
Otac se nije složio. Bio je ustrajan. Bio je siguran da je daleko bolje za nju da ostane gdje je i tu pronađe nekoga. Njezin bi suprug imao na raspolaganju 40 hektara zemlje kad joj stari otac umre. Bila je mila i ljubazna djevojka. Nije bio poljoprivrednika ni trgovca u sedam najbližih župa koji se ne bi usrećio kad bi je oženio.
“Kako ne bi,“ govorio je, “tako dražesna djevojka a s četrdeset hektara zemljišta.”
No na kraju je ipak morao popustiti.
Tek su tad imali posla! Tjeskoba i inat koji su spopali Noru odjednom su, činilo se, potpuno nestali. Od njih nije ostalo ni traga. Bila je vedra i vesela kao u najbolje dane života, ili se tako barem činilo.
Bilo je toliko toga za napraviti. Trebalo je sašiti haljine i ukrasiti šešire. Kupiti i obojiti tkanine i vrpce svih vrsta.
Tjednima prije polaska nije stala. Danas u posjeti ovdje, sutradan negdje drugdje.
Nije pustila ni suzu sve do trenutka kad su dva velika putna kovčega kupljena u Galwayu utovarili na kola koja su ih vozila na željezničku postaju u Ballinahinch. Tad je zaplakala kao kišna godina. Kad su na raskrižju skrenuli prema istoku bujica suza preplavila joj je obraze.
„Neka im se bog smiluje”, rekao je jedan od dječaka opruženih na mekoj mahovini pored ceste.
„Amen,” dodao je drugi, „i svima kao što su oni.”
„Znaš li uopće zašto odlazi?”
„Ne sumnjam da bi i ovdje dobro prošla.”
„Trojica su ju došla prositi prošle godine – sva trojica redom dobrostojeći.”
„Kažu da je bila jako sklona sinu Seana Matthewa, trgovca”, rekao je starac pokraj njih.
„Onom na velikom fakultetu u Galwayu?”
„Baš tom.”
„Ne vjerujem. Taj je bio loš momak.”
„Ma nemoj.”
Kola su išla prema sjeveru kroz močvarnu ravan između Rossa i Ballinahincha. Nora je još uvijek mogla vidjeti svoju rodnu kuću u dolu. Nije joj to zaokupljalo misli, već nesretan dan kad je susrela sina Seana Matthewa na raskrižju Ros Dha Locha, i sva ljeta koja je on proveo na ujakovom imanju u susjednom selu. Nije prestala razmišljati o tome sve do Ballinahincha. Vlak je ispustio oštar, nestrpljiv zvižduk, kao da je požurivao ljude, da ni slučajno ne zadržavaju nešto toliko golemo, živahno i snažno. Nora je ušla. Vlak se cimnuo. Polako je krenuo. Marcus Beag je hodao uz njega. Ispratio je kćer i vratio se kući pun tuge i jada.
2.
Starac opružen na zelenilu koji je promatrao kako život prolazi pored njega bio je u pravu, utoliko što je Nora zaista u jednom trenutku dala srce sinu Seana Matthewa. No to je vrijeme odavno prošlo. I ne bi slagali kad bi rekli da je prema finom mladiću koji je u Glasgowu studirao medicinu osjećala snažan bijes i prezir. Zbog te ljubavi prema njemu sad je morala napustiti Ros Dha Loch i svoje najbliže prijatelje i preuzeti na sebe teret svijeta. Jednom joj je bio ljubljeni, taj bistri mladić koji je ljetovao u Ros Dha Lochu, draži od bilo koje osobe koju je ikad upoznala. A tek sve one divne priče koje joj je pričao o životu koji bi mogli živjeti u stranim velegradima! Kako su je samo veselile! A tek kad je naivnoj djevojci rekao da nikad nije upoznao ikoga koga bi mogao voljeti više od nje, kako je samo zadovoljna i punog srca bila! A tek divna kuća koju bi imali kad on postane liječnik!
Vjerovala mu je svaku njegovu riječ. Vjerovao je i on – dok ih je izgovarao. Doduše, nije se previše zamarao takvim budalaštinama kad je otišao. Ali s Norom je bilo drugačije. Dugo bi čekala njegov povratak.
Ljeto je bilo tako daleko! Proći će puno vremena sve dok jednom zauvijek ne bude ljeto.
Bila je puna povjerenja ali ju je prevario. Vraćena su joj pisma koja mu je slala. Bio je negdje drugdje.
Nitko nije znao ništa o njemu. Život joj se okrenuo naglavce. Sasvim se uzrujala kad je shvatila cijelu priču. Danonoćno je razmišljala o njemu i u glavi prevrtala sve što joj se dogodilo. Nije mogla ništa osim otići iz mjesta. Ona sama i svi povezani s njom osramoćeni su pred ljudima. Djevojka koja je bila služavka u Ros Dha Lochu zaposlila se u Londonu. Tamo će otići. Otići će tamo, a ne u veliki grad u kojem joj je bila sestra.
Sjedeći u vlaku, čudila se kako rijeke i luke, jezera, planine i ravnice lete pored nje, dok ona sama stoji. Zašto se sve odmiče od nje? Kakav će joj život biti u nepoznatoj zemlji u kojoj će ju ovo čudesno vozilo ostaviti? Zadrhtala je od užasa. Tama se spuštala nad ravnice i planine. Misli su joj zastale ali bilo joj je jasno da je nosi neka čudna životinja; sve dok nije osjetila kako joj srce lupa i poskakuje od siline bijesa koji ju je ispunjavao; sve dok nije postala vatreni zmaj, i vatra joj je plamtjela iz očiju; dok je nisu odveli u neku užasnu pustošiju – negdje gdje nema niti kiše niti sunca; gdje mora otići protiv svoje volje; gdje je protjerana zbog jednog jedinog grijeha.
Vlak je stigao u Dublin. Činilo joj se da cijeli grad prožima buka koja se stapa u jednolično brujanje. Vrisak i vika muškaraca. Dolazak i odlazak vlakova, zvuk zvižduka. Buka ljudi, vlakova, kočija. Sve što je vidjela ispunjavalo ju je čuđenjem. Brodovi i teretnjaci na rijeci Liffey. Mostovi, ulice osvjetljene u ponoć. Ljudi, sam grad koji je bio toliko lijep, tako pun života, svijetao u sitnim noćnim satima. Nakratko je gotovo zaboravila na nesreću koja ju je istjerala iz rodnog grada.
No kad se obrela u vlaku za London, vrijedilo je upravo suprotno. Mračne su je misli ponovno pritisle. Nije ih mogla otjerati. Zašto je uopće otišla od kuće? Ne bi li joj bilo bolje da je ostala, ma što joj se dogodilo? Što će sad? Što će biti s njom kad dođe na odredište?
Takve stvari. Nekim je ljudima nekoć trebalo stotinu godina da shvate da život prođe u tren oka, kako govoriše pripovjedači iz davnina, ali Nora je pak napravila nešto čudesnije od toga. Jedan je dan pretvorila u stotinu godina. Ostarila je i uvenula u samo jedan dan. Svaki trenutak tuge i boli, svaka patnja koja čovjeka obuzme tijekom cijelog života nju je svladala u jednom jedinom danu, od trenutka kad je napustila Ros Dha Loch do trenutka kad se našla u središtu Londona – trenutka kad je ugledala Kate Ryan, bivšu služavku, kako je čeka na kolodvoru. Do tog dana nije razumjela život.
3.
Dvije su djevojke živjele u otužnoj, neuglednoj pokrajnjoj uličici na južnoj strani grada. U velikoj, natrpanoj kući s ljudima koji su nagurani živjeli na hrpi. Kad je vidjela koliko je u kući bilo stanara, Norinom čuđenju nije bilo kraja. Bila je sigurna da je ondje bilo barem stotinu ljudi, što muškaraca, što žena i djece. Sama je ondje provodila čitave dane, budući da je Kate radila od jutra do mraka. Sjedila bi uz prozor, promatrajući prolaznike, pitajući se kamo idu. Nije dugo trebalo da se zapita je li pogriješila što je uopće došla u London. Pitala se zašto je otišla iz samotnog sela na zapadu smještenog između brežuljaka na rubu velikog oceana. Što bi njezin otac rekao da zna razlog? Bio bi bijesan, dakako.
“Zašto sam imala manje sreće od drugih?” govorila bi. Tome pitanju ipak nije bilo odgovora, i kad se nijednog ne bi mogla dosjetiti izašla bi na ulicu; ne bi, doduše, daleko odlazila, zbog straha da će se izgubiti. No iste su je misli mučile i na ulici, među ljudima, kao i kod kuće.
Jedne večeri, kad se Kate vratila s posla, Nora je sjedila uz ognjište i plakala.
„Daj, daj, Nora, dušo,” rekla joj je, “obriši suze i popij čaja sa mnom. Zamolili su me da ti kažem da rođaci moje gazdarice traže djevojku, ako si voljna poći…”
„Otići ću,” odgovorila je Nora, naglo ustajući.
Sljedećeg je jutra krenula je put kuće svoje nove gazdarice i započela raditi. Tamo je bilo toliko posla, toliko novih misli joj je nahrupilo u glavu da nakratko nije mogla razmišljati ni o čemu drugome. Uz pisma, roditeljima je poslala i nešto novca, iako je znala da im ga nije nedostajalo. Pisma koja joj je otac slao iznova je čitala svake večeri prije odlaska u krevet. Uglavnom o događajima i novostima iz sela. Ribari su imali dobar ulov sleđa. Thomas Pats Mor je kupio novu barku. Nell Griffin je emigrirao u Ameriku.
Tako joj je prošlo nekoliko mjeseci ali na kraju joj je gazdarica priopćila da nije zadovoljna njezinim radom i da mora otići. Da to mora. Za sobom je ostavila sve što je imala i otišla. Te noći nije imala ni zaklon ni zaštitu, samo kišu koja je padala po njoj i hladan pločnik pod nogama.
Je li uopće potrebno pripovijedati o onome što se dogodilo nakon toga? O „mladom plemiću” koji joj je, izgladnjeloj i premorenoj, dao hrane i pića i novca. O tome kako je počela piti. Kako je pokušala samu sebe obmanuti, zbuniti i zaslijepiti svoje misli. O ljudima koje je susretala, što u gostionicama, što inače. O njihovim pričama i razgovorima. O njezinom samopouzdanju, koje se rušilo dok ju naposljetku više nije bilo briga što će biti s njom. Kako je dan za danom propadala, dok nije prestala brinuti o poštenju i časti te završila na ulici.
4.
Prošlo je tako devet godina. Noću je pila i izlazila van. Danju se uređivala i pripremala za sljedeću večer. Sve misli o svom prijašnjem životu bi brže-bolje otjerala. Te su joj misli u život unosile najveći nemir. I – čak ako je i istina da čovjek ne bi imao išta od života kad ne bi smatrao da nekako čini više koristi nego li štete – nije se mogla promijeniti. No te su je misli tijekom dana neumoljivo proganjale, na stotine njih, pogotovo nakon što bi poslala pismo kući, što je često radila. A kad bi je te misli potpuno obuzele, izašla bi piti.
Jedne je noći bila na ulici nakon što je kući poslala pismo i nešto novaca. Bilo je jedanaest sati. Tisuće i tisuće ljudi izlazile su iz kazališta, a ona ih je promatrala. Neki od njih zurili su u Noru i žene poput nje, pogledima koji pokazuju žudnju i pohlepu koje uništavaju ljude, koji okreću države jedne protiv drugih i pjesnicima i pripovjedačima cijelog svijeta daju motive još od vremena Troje.
Ubrzo je pred sobom vidjela muškarca, sa ženom uza se. Zurili su jedno u drugo, ne znajući zašto. Prepoznali su se. Bio je to sin Seana Matthewa, liječnik u Londonu. Okrenula se na peti što je brže mogla. Čula je da govori ženi da ode u obližnji restoran, a on će joj se ubrzo pridružiti. Čuvši to, Nora je uzmakla. Krenuo je za njom. Ubrzala je korak. I on je. Požurila je, i on za njom. Potrčala je niz jednu ulicu pa niz drugu. Osjećala je da joj je za petama. Nasmrt se bojala da će ju sustići. Da će cijeli Ros Dha Loch saznati za njezinu situaciju. Da će svi znati.
Ispred nje se pojavila kapela – kapelica koja je cijelu noć bila otvorena zbog nekog blagdana. Ondje se morala sakriti od muškarca koji ju je pratio – istog onog kojem je dala svoje srce, a on ju je prevario. Nije se sjećala kako je ušla unutra, ali ušla je. Čudno se osjećala zbog prizora koji je ondje zatekla, toliko dugo nije bila u crkvi. Mladost joj se vratila. Ponovno je bila u crkvi u Ros Dha Lochu. Kip Gospe stajao je u kutu, osvjetljen crvenim svjetlom. Bacila se u taj kut. Obgrlila je kip. Tresla se i ljuljala naprijed-natrag pod teretom mračnih misli. Jarki joj je šeširić gotovo pao s glave. Jarko crvene vrpce bile su joj natopljene i uprljane blatom s ulice.
Glasno se molila Bogu i Gospi, molitvu za molitvom, dok nije glasno, gorljivo uzviknula, “Sveta Marijo, Majko Božja, moli za nas grešnike sada i na času smrti naše, amen. ”
Stari je svećenik čuo njezinu molitvu. Obratio joj se, pun blagosti. Umirio ju je. Poveo ju je sa sobom.
Ispitivao ju je. Ona mu je ispričala sve, bez prešućivanja detalja. Pokazala mu je pisma koja joj je otac poslao.
Nastavio je s pitanjima.
Da – nije imala ništa protiv povratka kući. Ona je poslala novac kojim je otac kupio ribarski brod. Bila je sigurna da nisu znali – da nisu imali pojma o životu koji je u Londonu vodila.
„Je li te otac uopće pitao zašto nisi odmah otišla sestri?“
„Je. Ali rekla sam mu da u Londonu mogu naći bolji posao.“
Neko su vrijeme proveli tako – on je pitao, a ona odgovarala. Te večeri joj je pronašao pristojan smještaj. Rekao joj je da pošalje pismo roditeljima, da ih obavijesti da razmišlja o povratku, i da će je sutradan posjetiti kako bi se mogla ispovjediti.
Te večeri prije spavanja svećenik je napisao dugo pismo župniku Ros Dha Locha u kojem mu je ispričao cijelu priču i zamolio ga da pripazi na djevojku kad se vrati u rodno mjesto.
Kod kuće su je iščekivali. Govorilo se da nikome tko je otišao iz Ros Dha Locha nije tako dobro išlo kao njoj. Nitko drugi nije kući poslao toliko novca.
„Sigurno si jako zadovoljan, Marcuse,” govorio je kovač Sean dok je potkivao Marcusovog konja u svojoj kovačnici na dan Norinog povratka, „što se na kraju ipak odlučila vratiti, budući da nemaš kome ostaviti zemlju.”
„Pa moglo bi se reći,” odgovorio je, „a već sam i poprilično star.”
Konj i kola bili su spremni za putovanje do željezničke postaje.
„Znali su reći,” rekao je hvalisavo, privezujući konja za kola, „da su ona dvojica niškoristi, što je, izgleda, istina, ali ne bi vjerovao koliko mi je pomogla. Pogledaj samo brod kojim ću večeras loviti skuše – bez nje, ne bih ga imao.”
„Istinu zboriš, Marcuse,” rekao je starac koji mu je pomagao, „ali reci mi, je li ti ikad rekla da ju je moj Seamus sreo negdje?” upitao je nervozno.
„Pitao sam ju, ali ona ga nije vidjela.“
„Vidi, vidi... a od njega prije toga nisam dobio pismo šest mjeseci.
Marcus je otišao. Dugo nije bio toliko bezbrižan kao na putu do željezničke postaje. Kći mu je nadišla obojicu iskvarenih sinova. Cijelom okrugu može biti primjer. Sad se neće pričati kako je Marcus bio primoran naposljetku prodati zemljište. Nora će ostati doma. Naći će joj nekoga. Naći će joj poštenog, vrlog muškarca...
Te misli nisu stale ni kad je vlak grandiozno ušao u postaju. Nora je sišla. Kako li ju je samo dočekao! Još ju je bolje, ako je to uopće moguće, kod kuće dočekala majka.
Toliko je umorno i istrošeno izgledala. Što su joj ondje učinili? Je li se previše naradila? No neće joj dugo trebati da ponovno zablista. Usahli će obrazi nestati ako ostane kod kuće i posluša roditeljske savjete.
“Prvi savjet koji ću ti dati je da pojedeš malo ovog krasnog mesa i kupusa, jer očito nisi imala vremena išta pojesti u tom gradu,” rekla je starica i nasmijala se.
No Nora nije mogla jesti. Nije bila ni najmanje gladna. Bila je previše uznemirena od putovanja, rekla je. Otišla je ravno u sobu i razodjenula se. Ondje će se odmoriti. Možda će nakon nekog vremena pojesti nešto.
„Možda bi za početak popila šalica čaja,” rekla joj je majka kad je izašla iz sobe.
„To bih radije, rekla je, „možda će mi pomoći.”
Te večeri, kad su mještani došli poželjeti joj dobrodošlicu, nisu ju mogli vidjeti. Rečeno im je da je toliko izmorena od puta da spava, ali da će ju sutra zasigurno vidjeti. Nora je čula njihov razgovor dok se u kutu sobe molila Bogu i Gospi da ju izvedu na pravi put i daju joj snage da ostane na njemu zauvijek.
5.
Zapanjujuće je kako je Nora funkcionirala nakon povratka. U osobi imena Nora Marcus Beag iz Ros Dha Locha bile su dvije žene: jedna mlada, nježna djevojka koja je provela neko vrijeme u Engleskoj da zaradi novac, i jedna koja je mještanima Ros Dha Locha ostala nepoznata, koja je u velikom gradu iskusila mnoge nedaće. I baš kako su tu bile dvije osobnosti, moglo bi se reći, tu su bila i dva uma i dva načina razmišljanja.
Imala je svjetonazor žene koja je zastranila u Londonu, kao i pogled na svijet koji je imala i prije nego što je otišla od kuće. A u sebi je nosila i njihov neprekidni sukob. Žena koja je nekoć vodila divlji život borila se s onom koja nikad nije otišla i samo je htjela ostati u sigurnosti doma. Bila je to teška borba. Nekad bi, činilo joj se, zlo pobijedilo, i tad bi utočište tražila u crkvi. Ljudi su tvrdili da nikad nisu upoznali tako pobožnu, predanu i pristojnu djevojku.
U tom je razdoblju najbliže susjedno slavilo sveca zaštitnika. Mnoštvo se mještana Ros Dha Locha pridružilo proslavi. Neki su došli pješice, neki na konjima, neki u svojim čamcima. Neki su došli prodati stoku. Neki ondje nisu imali nekog posebnog posla.
Nora je bila jedna od potonjih. Šetala je po sajmištu, gledajući stoku koja je bila na prodaju. Upoznavala se s ljudima i pitala za nekoga tko je otišao iz okruga nakon njezina odlaska u London.
Bila je raspoložena i besprijekorno sređena. Nosila je haljinu od najboljeg, najskupljeg bijelog pamuka. Donijela ju je iz Londona. Vrpce od finog satena vijorile su za njom. Paunovo perje stršilo joj je iz šešira. Dugo nije bila toliko vesela i poletna. Dan je bio užasno vruć. Sunce je neumoljivo pržilo. Da nije bilo povjetarca koji bi tu i tamo zapuhao iz smjera luke, vrućina bi bila sasvim nepodnošljiva. U blizini je čula zvuk violine. Nježna, slatka, ugodna glazba. Gudač je sjedio pored ulaza u kolibu. Glava mu se njihala, naprijed-natrag. Na licu je imao toliko razdragan izraz, da bi čovjek pomislio da nikad nije imao briga na ovom svijetu niti će ih ikada imati.
Nora je ušla. Sjela je na stolac pored vrata da čuje glazbu. Bila je sasvim premorena. Da bar može popiti jedno piće! Upravo to je pomislila. Upravo tom mišlju ponovno je započela njezina unutarnja borba. Već je bila na odlasku kad ju je mladić iz Rosa priupitao je li za piće.
„Dan je toliko vruć, ne bi ti nimalo škodilo. Popij štogod hoćeš.”
Uzela je čašu od njega.
Svatko tko je u nekom trenutku svog života bio sklon piću te ga se neko vrijeme klonio, a onda ponovno popio makar i kap, sigurno će popiti i drugu čašu, i treću, možda i devetu, jer se stara želja ponovno probudila.
Tako je bilo i s Norom. Popila je drugu. I treću. Ubrzo ju je udarilo. Napravila je scenu. Ustala se i otišla plesati. Ubrzo je ipak morala odustati. Vrtjelo joj se u glavi. Noge su je izdale. Jedva je uspjela izaći, ali nije daleko odmakla prije nego li je pala na nasip uz cestu. Noć je pomalo odmicala kad ju otac takvu našao i odvezao kući.
Sljedećeg su jutra kola bila spremna pred vratima.
„Ako su to vještine koje si stekla u Engleskoj,” gorkim je glasom rekao otac, „onda je najbolje da ih ondje i koristiš.”
Njih su dvoje otišli na željezničku postaju.
6.
Te noći, kad je Nora otišla, s obale Ros Dha Locha mogli ste se vidjeti starca u ribarskom čamcu. Pored čamca bio je spremnik a on je pokušavao uništiti svaki trag imena koje je pisalo na čamcu. Čak i da je u tome uspio, to ime nije nikad uspio izbrisati iz svog srca.
Bilo je to ime njegove kćeri.
Ní fhaca tú riamh ach an t-ionadh a bhí ar mhuintir Ros Dhá Loch nuair a chualadar go raibh Nóra Mharcais Bhig le dul anonn go Sasana. Bhí deirfiúr léi thall cheana, agus í ag obair ann, ach bhí gá le Nóra sa mbaile. Ní bheadh ina diaidh sin ach an tseanlánúin. An bheirt dheartháir a bhí aici ní dhearnadar aon rath - dóibh féin ná d’aon duine a bhain leo. Cuireadh Mártan, an duine ba shine acu, go baile mór na Gaillimhe ina bhuachaill siopa (bhí an éirí in airde i Sean-Mharcas i gcónaí), ach níorbh fhada dó ansin gur chaill sé a phost i ngeall ar an ól, agus ansin chuaigh sé san arm Gallda. Maidir le Stiofán, an dara duine acu, ní raibh aon tsúil ag an seanfhear go bhféadfadh sé “duine uasal” a dhéanamh de go deo. Ach nuair nach bhfuair an t-ógfhear ceannndána seo cead a chinn óna athair, ghlan sé leis agus luach dhá bhullán a dhíol sé ar aonach Uachtair Aird ina phóca aige.
“Ní fearr ann ná as é,” arsa an seanfhear ar chloisint dó go raibh sé imithe. Ach ní raibh sé ach ag ligint air féin nár ghoill an scéal air. Is minic san oíche a bhí sé gan néal a chodladh ach ag cuimhneamh ar a bheirt mhac a bhí imithe uaidh ar a n-aimhleas. Duine ar bith de na comharsana a cheapadh an seanfhear dorcha a shásamh an aimsir sin, nó a théadh ag déanamh trua leis i ngeall ar an donas a d’éirigh dá chlann mhac, ní deireadh sé leo ach, “Cén mhaith do dhaoine a bheith ag caint? Ba bheag é a mbuíochas ormsa nuair a shíleas a gcoinneáil sa tsean-nead. Ghlac an bheirt acu sciathán agus d’fhágadar mise liom féin. Is beag an imní a chuirfeas siad ormsa feasta.”
Ach chuir. Agus go dtí go ndúirt Nóra leis go raibh socraithe aici gan fanacht sa mbaile níos faide, ní raibh aon ní ag déanamh buartha dó ach an tslí ar imigh a bheirt mhac uaidh. Bhí sé náirithe acu. Bhí an pobal ag déanamh magaidh faoi. Bhí sé ina staicín áiféise ag an mbaile – é féin agus a chlann. Agus an chaoi ar cheap sé slí mhaith bheatha a thabhairt dóibh! An chaoi ar bhain sé allas as a chnámha ag obair moch deireanach, fuar fliuch agus tirim lena gcoinneáil ar scoil go rabhadar chomh foghlamtha leis an máistir féin, mórán!
Ach ní hamhlaidh a bheadh an scéal ag Nóra, dar leis. Choinneodh sé ise sa mbaile. Dhéanfadh sé cleamhnas di. D’fhágfadh sé an gabháltas aici féin agus ag a fear tar éis a bháis. Nuair a dúirt sí leis go n-imeodh sí, cheap sé gur ag magadh a bhí sí ar dtús. Ach ba ghearr go mba léir dó nárbh ea. Ansin rinne sé a dhícheall dubh is dath a coinneáil sa mbaile. Ní raibh aon mhaith ann. Ní raibh aon mhaith don tseanbhean a bheith ag caint ach oiread. Feadh míosa bhí sé ina chogadh dhearg eatarthu. An seanfhear ag bagairt gach donais uirthi dá n-imeodh sí; ise ag iarraidh a shárú. Ach bhí sé socraithe aici dul anonn, agus anonn a ghabhfadh sí pé ar bith céard a déarfaidís.
“Bhí beirt mhac agat,” ar sise leis oíche, “agus d’imigh siad uait. Náirigh an bheirt acu thú. Níl a fhios agat nach ndéanfainnse an cleas céanna, mura ligfidh tú dom imeacht go toilteanach.”
“Is í an duine deireanach acu í, a Mharcais,” arsa a bhean, “agus i nDomhnach féin is dona liom scarúint léi i ndeireadh mo shaoil, ach,” ar sise agus í beagnach ag caoineadh, “b’fhéidir gurb é lár a leasa é.”
Cheap a hathair nárbh é. Bhí sé dearfa de. Bhí sé lánchinnte go mb’fhearr di go mór fada fanacht san áit a raibh sí agus cleamhnas a dhéanamh ann. Bheadh dhá fhichead acra talún ag a fear nuair a gheobhadh sé féin bás. Bean óg lách gheanúil a bhí inti. Ní raibh feilméara ná ceannaí siopa sna seacht bparóistí ba ghaire dóibh nach mbeadh lánsásta í a phósadh.
“Agus tuige nach mbeadh freisin?” arsa seisean, “bean chomh breá léi agus dhá fhichead acra de thogha na talún aici?”
Ach b’éigean dó géilleadh i ndeireadh na dála.
Is acu a bhí an obair ansin. An buaireamh mór agus an imní mhíchuíosach a bhí ag gabháil do Nóra le tamall, scaipeadh iad, de réir dealraimh. Ní raibh a rian le feiceáil. Bhí sí chomh haerach scléipeach agus a bhí an lá ab fhearr a bhí sí, nó ceapadh é. Bhí an oiread sin le déanamh aici! Hataí agus gúnaí le déanamh agus le gléasadh aici. Éadach agus ribíní de gach cineál le ceannach agus le dathú aici. Ní raibh sos léi feadh na seachtaine sular imigh sí. Ag tabhairt cuairte abhus lá, agus thall lá arna mhárach.
Deoir níor shil sí go dtí gur cuireadh a dhá bosca mhóra taistil a cheannaigh sí i nGaillimh ar an gcarr a bhí lena tabhairt go port na traenach i mBaile na hInse. Ansin thosaigh sí ag gol go faíoch. Nuair a bhíodar thoir ag an gcrosbhóthar bhí na frasa deor lena leiceann.
“Go bhfóire Dia uirthi,” arsa duine de na buachaillí a bhí caite le claí ar phlasóg mhín chaonaigh le hais an bhóthair.
“Áiméan,” arsa duine eile acu, “agus gach uile dhuine dá sórt.”
“Ach meas tú cén ealaín atá uirthi go bhfuil sí ag imeacht?”
“Ní dhéanfainn iontas ar bith de dá mba rud é nach mbeadh slí mhaith aici sa mbaile.”
“Tháinig triúr á hiarraidh anuraidh – triúr a raibh cáil mhór orthu ar airgead freisin.”
“Deirtear gur chuir sí spéis mhór i mac Sheáin Mhaitiú, an fear siopa,” arsa seanfhear a bhí ina measc.
“É siúd a bhí sa gcoláiste mór i nGaillimh?”
“An duine céanna.”
“Ná creid é. Drochbhuachaill bhí ann.”
“Abair é.”
Bhí an carr ag imeacht ó thuaidh thar an gcriathrach mór leathan atá idir an Ros agus Baile na hInse. Bhí a teach le feiceáil fós ag Nóra síos uaithi sa ngleann. Ach ní air a bhí sí ag cuimhneamh, ach ar an lá mí-ámharach a casadh mac Sheáin Mhaitiú uirthi ar dtús ag crosbhóthar Ros Dhá Loch, agus é ag caitheamh a laetha saoire tigh dheartháir a athar ar an mbaile thoir. Níor stad sí den mhachnamh sin go rabhadar i mBaile na hInse. Lig an traein fead ghéar mhífhoighdeach aisti mar a bheadh sí á rá leis na daoine deifir a dhéanamh agus gan moill a chur ar rud a bhí chomh mór agus chomh beoga agus chomh cumasach léise. Chuaigh Nóra isteach. Bhog an traein ruainne beag. Thosaigh sí ag imeacht go mall míthapa ar dtús. Bhí Marcas Beag ag siúl lena hais. Chuir sé a bheannacht lena iníon agus d’fhill sé abhaile go brónach dólásach leis féin.
*
B’fhíor don seanfhear críonna úd a bhí ar an bplásóg chaonaigh ag féachaint ar an saol agus á ligint thairis, gur chuir sí spéis mhór i mac Sheáin Mhaitiú uair dá saol. Ach bhí an uair sin caite. Agus ní bréag a rá gur fuath agus dearg-ghráin a bhí aici ar an bhfear óg galánta a bhí thall i nGlaschú sa gcoláiste le bheith ina dhochtúir. Toisc an cion a bhí aici air b’éigean di imeacht as Ros Dhá Loch agus óna cairde gaoil, agus an domhan mór a thabhairt uirthi féin. Ba ghile léi, uair, an fear óg aerach a thugadh a laetha saoire i Ros Dhá Loch ná duine ar bith eile dár casadh léi riamh roimhe. Agus nárbh iontach iad na scéalta a bhí le n-aithris aige faoin saol a bhíodh acu sna bailte móra thar lear! Agus nach breá a thaitníodh na scéalta úd léi! Agus nuair a deireadh sé leis an gcailín díchéillí mínósach nár casadh leis in aon bhall dá raibh sé duine ba mheasa leis ná í, nach uirthi a bhíodh an t-aiteas agus an t-aoibhneas croí! Agus an teach breá a bheadh acu i mbaile mór éigin nuair a bheadh sé ina dhochtúir!
Agus chreid sí gach a ndúirt an fear óg léi. Chreid seisean é freisin – nuair a dúirt sé é. Ní mórán imní a dhéanadh an chaint úd dó, ámh, nuair a bhí sé imithe. Ní mar sin do Nóra. B’fhada léi go dtagadh sé arís. B’fhada léi uaithi an samhradh. B’fhada léi uaithi nuair a bheadh sé ina shamhradh i gcónaí aici.
Bhí ardmhuinín aici as ach mealladh í. Na litreacha a chuir sí chuige, seoladh ar ais chuici iad. Bhí sé i mball éigin eile. Ní raibh a thásc ná a thuairisc ag aon duine. Bhí an saol ina cheo uirthi. Bhí a hintinn ina luaidhe leáite ina ceann nuair a thuig sí an scéal i gceart. Bhíodh sí ag déanamh machnaimh air agus á chur trína chéile de lá agus d’oíche. Ní raibh le déanamh aici ach imeacht as an áit ar fad. Bhí sí féin agus gach duine dár bhain léi náirithe aici os comhair an phobail uile. Bhí bean óg a bhíodh ar aimsir acu thiar i Ros Dhá Loch ag obair thall i Londain. Bhéarfadh sí aghaidh ar an gcathair mhór sin. Is ar an gcathair sin a bhí a triall anois, agus ní ar an mbaile mór eile a raibh a deirfiúr ann.
Ina suí sa traein di ghabh iontas mór í faoi rá is go raibh abhainn agus inbhear, loch, sliabh agus machaire ag sciorradh thairsti agus gan aon ní á dhéanamh aici féin. Cá rabhadar uile go léir ag dul uaithi? Cén saol a bhí i ndán di sa tír choimhthíoch údan ina bhfágfadh an gléas iontach iompair seo í? Ghlac uamhan agus critheagla í. Bhí an doircheacht ag titim ar mhachaire agus ar chnoc. Coisceadh ar na smaointe uirthi, ach b’fhacthas di go raibh sí ag marcaíocht ar ainmhí éigin allta; go gcuala sí a chroí ag preabadh agus ag léimnigh fúithi le teann feirge; go raibh sé ina dhragún tine, agus lasair ag teacht óna shúil; go raibh sé á tabhairt go fásach éigin uafásach – áit nach raibh taitneamh gréine ná titim uisce; go raibh uirthi dul ann in aghaidh a tola; go raibh sí á díbirt go dtí an fásach seo i ngeall ar aon pheaca amháin.
Shroich an traein Baile Átha Cliath. Cheap sí go raibh an áit fré chéile in aon gheoin amháin torainn. Fir ag screadaíl agus ag béiciúch. Traenacha ag teacht agus ag imeacht agus ag feadaíl. Torann na bhfear, na dtraenacha agus na gcarr. Chuir gach ní dá bhfaca sí ionadh uirthi. Na báid agus na loingis ar an Life. Na droichid. Na sráideanna a bhí soilseach sa meán oíche. Na daoine. An chathair féin a bhí chomh breá, chomh beoga, chomh geal sin in uair mharbh na hoíche. Is beag nár dhearmad sí feadh scaithimh bhig an mí-ádh a dhíbir as a baile dúchais í.
Ach nuair a bhí sí ar an traein thall bhí a mhalairt de scéal aici. Thosaigh na smaointe dubha duaiseacha ag brú isteach uirthi arís. Ní raibh aon chosc leo. Níor fhéad sí a ndíbirt. Cad chuige ar fhág sí an baile chor ar bith? Nárbh fhearr di fanacht ann pé ar bith céard a d’éireodh di? Céard a bhí le déanamh aici anois? Céard a bhí i ndán di san áit a raibh sí ag dul?
Agus mar sin de. Má bhí daoine ann fadó a chaith na céadta bliain agus iad ag ceapadh nach raibh ann ach lá, mar a deir na seanchaithe linn, rinne sise rud níos iontaí fós. Rinne sí céad bliain d’aon lá amháin. D’éirigh sí aosta críonna in aon lá amháin. Gach dólás agus céasadh croí agus buairt mhór aigne a thagas ar dhuine feadh a shaoil thángadar uirthise in aon lá amháin ó d’fhág sí Ros Dhá Loch go raibh sí istigh i lár Londain mhór Shasana – go bhfaca sí Cáit Ní Roighin, an cailín aimsire a bhí ag baile, ag fanacht léi ag doras na traenach le fáilte a chur roimpi. Níor thuig sí an saol go dtí an lá sin.
*
Bhí an bheirt bhan óg ina gcónaí i gcúlsráid shuarach ghránna ar an taobh ó dheas den chathair. I dteach mór millteach ina raibh na daoine in aon charn amháin ar mhullach a chéile sea bhíodar ina gcónaí an tráth sin. Ní fhaca tú riamh ach an t-ionadh a bhí ar Nóra nuair a chonaic sí a raibh ann díobh. Bhéarfadh sí an leabhar go raibh céad ann ar a laghad idir fhir agus mhná agus pháistí. Bhíodh sí léi féin feadh an lae fhada, mar bhí ar Cháit a bheith amuigh ag obair ó mhaidin go faoithin. Shuíodh sí ag an bhfuinneog ag féachaint amach sa tsráid ar na daoine ag dul thart agus ag déanamh iontais cá rabhadar uile go léir ag dul. Ní bhíodh sí i bhfad mar sin go dtosaíodh sí ag ceapadh nach ndearna sí a leas agus teacht chor ar bith. Tuige ar fhág sí an sráidbhaile uaigneach úd a bhí thiar i measc na gcnoc ar bhruach na farraige móire? Céard a déarfadh a hathair dá mbeadh a fhios aige cén fáth? Ar ndóigh, bheadh sé ar mire. “Cén tubaiste a bhí orm seachas duine ar bith eile?” a deireadh sí. Ach b’aimhréiteach an cheist í sin, agus nuair nach n-éiríodh léi a freagairt bhuaileadh sí amach ar an tsráid; ach ní bhíodh sí i bhfad ar eagla go dtéadh sí amú. Ach bhíodh na smaointe céanna ag brú isteach uirthi amuigh ar an tsráid i measc na ndaoine díreach mar a bhí istigh.
Oíche dá dtáinig Cáit abhaile ó bheith ag obair, bhí Nóra os cionn na tine agus í ag gol.
“Seo anois, a Nóra, a chroí,” ar sise, “triomaigh do shúile agus ól cupán tae liomsa. Dúradh liom a rá leat go bhfuil cailín aimsire ó dhuine muinteartha le mo mháistreás-sa, agus dá dtéiteá ann...”
“Rachad ann freisin,” arsa Nóra, ag éirí de phreib.
Ar maidin lá arna mhárach ghluais léi go teach na mná uaisle seo. Chuaigh sí ag obair ann. Bhí an oiread sin le déanamh aici ann, agus bhí an oiread sin smaointe nua ag teacht isteach ina haigne nár chuimhnigh sí ar aon ní eile feadh scaithimh bhig. Na litreacha a chuireadh sí abhaile bhíodh sintiús beag iontu i gcónaí, cé go raibh a fhios aici nach mórán a bhí ag teastáil uathu, mar bhí bealach maith leo cheana. Agus na litreacha a chuireadh a hathair chuici léadh sí agus d’athléadh sí iad gach oíche sula dtéadh sí a chodladh. Bhíodh nuaíocht an bhaile iontu. Go raibh an-lear scadán á fháil ag na hiascairí. Gur cheannaigh Tomás Pheaits Mhóir bád nua. Go raibh Neil Ní Ghríofa imithe go Meiriceá.
D’imigh cúpla mí mar sin, ach sa deireadh dúirt an bhean uasal léi nach raibh sí sásta léi agus go gcaithfeadh sí an áit a fhágáil. B’éigean di sin a dhéanamh. D’fhág sí a raibh aici ina diaidh, agus d’imigh léi. Dídean ná foscadh ní raibh aici don oíche sin ach an bháisteach ag titim anuas uirthi agus na sráideanna crua faoina cosa...
An éigean a chur síos ar gach ar tharla di ina dhiaidh sin? Ar an bhfear “uasal galánta” a thug ithe agus ól agus airgead di agus í i ndeireadh na déithe le call agus le heaspa. Ar an gcaoi ar thosaigh sí féin ar an ól. Ar an mbealach a shíl sí a hintinn agus a haigne a chaochadh agus a dhalladh leis. Ar na daoine éagsúla a bhuail léi i dtithe, ólta agus eile. Ar a gcaint agus a gcomhrá. Ar an gcaoi ar laghdaíodh ar an meas a bhí aici uirthi féin go dtí go mba chuma léi tar éis tamaill céard a d’éireodh di. Ar an gcaoi a raibh sí ag dul i ndonas ó ló go ló, go dtí nach raibh a clú ná a meas aici sa deireadh, ach í ag siúl na sráide.
*
Naoi mbliana mar sin di. Ag ól agus ag ragairneacht d’oíche. Á gléasadh agus á réiteach féin sa ló i gcomhair na chéad oíche eile. Smaoineamh ar bith a thigeadh isteach ina ceann faoin saol a bhí aici nó an saol a bhíodh aici ag baile, dhíbríodh sí é chomh luath in Éirinn agus a d’fhéadfadh sí. Smaointe mar sin a chuireadh an míshuaimhneas is mó uirthi. Agus – más fíor é nach mbeadh dúil mhaireachtála ag duine chor ar bith mura sílfeadh sé, ar bhealach éigin, go mba mhó an mhaith a bhí á dhéanamh aige ná an t-olc – ní fhéadfadh sí a mhalairt a dhéanamh. Ach thigeadh na smaointe údan chuici gan bhuíochas di ina gcéadta agus ina gcéadta i gcaitheamh an lae – mórmhór nuair a bheadh sí tar éis litir a sheoladh abhaile, rud a níodh sí go minic. Agus nuair a bhíodh siad ag teacht chuici go tiubh mar sin, théadh sí amach ag ól.
Bhí sí amuigh oíche ag siúl na sráide, tar éis litir a raibh roinnt bheag airgid inti a sheoladh abhaile. Bhí sé a haon déag a chlog. Bhí na daoine ag teacht amach as na hamharclanna ina mílte agus ina mílte, agus ise ag féachaint orthu. Bhí cuid acu ann agus d’fhéachaidís uirthise agus ar mhná dá saghas. An fhéachaint úd a thaispeánas an dúil agus an tsaint a níos scrios ar dhaoine, a chuireas tíortha in éadan a chéile, agus a thug ábhar cainte d’fhilí agus do scéalaithe an domhain ó aimsir na Traoi go dtí an lá atá inniu ann.
Níorbh fhada ansin di go bhfaca sí fear os a comhair amach, a bhean lena thaobh. Dhearc an bheirt ar chéile, gan a fhios aicise cén fáth. D’aithníodar a chéile. Mac Sheáin Mhaitiú (a bhí ina dhochtúir i Londain anois) a bhí ann. Chas sise ar a cois go tobann. Chuala sí é á rá lena bhean dul isteach i dteach ithe a bhí i ngar dóibh agus go mbeadh sé féin chuici ar an bpointe.
Bhog Nóra amach ar a chloisint sin di. Bhí seisean ina diaidh. Ghéaraigh sise ar an siúl. Rinne seisean an rud céanna. Ní raibh uaithi ach imeacht uaidh. Bhí sí ina sodar, eisean ina shodar ina diaidh. Tosach maith aici air. Í ina cos in airde suas sráid agus anuas ceann eile. Í ag ceapadh go raibh sé ag a sála. Faitíos an domhain uirthi go mbéarfadh sé uirthi. Go mbeadh a fhios acu ag baile an bealach a bhí léi. Go mbeadh a fhios ag an uile dhuine é.
Bhí séipéal ar a haghaidh amach – séipéal beag a bhí ar oscailt feadh na hoíche i ngeall ar fhéile éigin. Bhí dídean ón bhfear a bhí ina diaidh uaithi – ón bhfear dá dtug sí searc a croí uair agus a mheall í. Ní raibh aon chuimhneamh aici ar dhul isteach, ach isteach ann a chuaigh. B’aisteach léi ar dtús gach a bhfaca sí, bhí sé chomh fada sin ó bhí sí istigh i séipéal roimhe sin. Tháinig a hóige ar ais chuici. Bhí sí i séipéal Ros Dhá Loch arís. Bhí dealbh na Maighdine Beannaithe istigh i gcúinne agus solas dearg os a comhair. Rinne sí ar an gcúinne sin. Chaith sí a lámha timpeall uirthi. Bhí sí á suathadh agus á luascadh anonn is anall le buairt aigne. A hata breá péacach ar chúl a cinn. A cuid ribíní breátha dearga fliuch salach smeartha le clábar na sráide. Bhí sí ag guí Dé agus na Maighdine os ard, paidir i ndiaidh paidre, go ndúirt sí i nguth mór dúthrachtach:
“A Naomh Mhuire – a mháthair Dé – guigh orainn, na peacaigh – anois agus uair ár mbáis – Áiméan!”
Bhí seansagart a chuala ag guí í ar a cúl. Labhair sé léi go lách cineálta. Shásaigh sé í. Thug leis í. Cheistnigh í. D’inis sí a scéal dó gan aon ní a cheilt air. Na litreacha a fuair sí óna hathair, thaispeáin sí dó iad.
Chuir sé tuilleadh ceisteanna uirthi.
Sea – bhí sí sásta dul abhaile. Is í a chuir an t-airgead abhaile lenar cheannaigh an seanfhear an bád iascaireachta. Go deimhin féin ní raibh – ní raibh aon cheapadh acu cén saol a bhí aici i Londain.
“Agus an raibh d’athair á fhiafraí díot cén fáth nach ndeachaigh tú chuig do dheirfiúr ar dtús?”
“Bhí. Dúirt mé leis go raibh an obair níos fearr i Londain.”
D’fhanadar tamall maith mar sin – eisean á ceistniú agus ise á fhreagairt. Fuair sé lóistín maith di i gcomhair na hoíche. Dúirt sé léi litir a chur abhaile á rá go raibh sí ag brath ar filleadh, agus go dtabharfadh sé féin cuairt uirthi lá arna mhárach agus go bhféadfadh sí faoistin a dhéanamh.
An oíche sin, sula ndeachaigh sé a chodladh, chuir sé litir fhada ag triall ar shagart paróiste Ros Dhá Loch ag insint an scéil dó agus á iarraidh air súil a choinneáil i ndiaidh na mná óige nuair a shroichfeadh sí an áit.
D’fhan sí mí eile thall. Cheap an seansagart go mb’fhearr di sin a dhéanamh. Nuair a bhí an mhí caite thug sí an traein abhaile uirthi féin.
Bhí súil acu léi sa mbaile. Bhí gach uile dhuine á rá nár imigh duine ar bith as Ros Dhá Loch a rinne chomh maith léi. Nach raibh duine ar bith acu a chuir an oiread sin airgid abhaile léi.
“Is mór an sásamh aigne duitse é, a Mharcais,” a bhí Seán Gabha ag rá agus é ag cur crú ar chapall Mharcais thíos ag an gceárta an lá a raibh sí le teacht, “go bhfuil sí ag teacht abhaile sa deireadh, mar duine ná deoraí níl agat leis an talamh a fhágáil aige.”
“Abair é,”ar seisean, “agus tá aois mhaith agam anois freisin.”
Bhí an capall agus an carr gléasta aige le dul go port na traenach ina coinne.
“Bhídís á rá,” ar seisean go mórálach agus é ag cur an chapaill faoin gcarr, “nach ndearna an bheirt eile aon rath, rud ab fhíor dóibh, b’fhéidir, ach ní chreidfeá ach an cúnamh a thug sise dom. Féach ar an mbád mór iasacaireachta sin atá ag dul amach ar lorg na ronnach anocht – ní fhéadfainn í sin a cheannach murach í.”
“Níl tú ag rá ach na fírinne anois, a Mharcais,” arsa seanfhear a bhí ag tabhairt cúnaimh dó, “ach cogair anseo mé,” ar seisean go himníoch, “ar dhúirt sí leat gur casadh Séamas s’agamsa léi in aon bhall thall?”
“Chuir mé a thuairisc léi ach ní fhaca sí é.”
“Féach é sin anois … Agus ní bhfuair mé aon litir uaidh le leathbhliain.”
D’imigh Marcas. Ní raibh sé chomh croí-éadrom le fada an lá agus a bhí sé ag dul amach go port na traenach dó. Má bhí a chlann mhac go dona, bhí a iníon thar cionn. Bhí sí ina sampla ag an bparóiste uile. Anois, ní bheadh acu le rá go gcaithfeadh sé an talamh a dhíol sa deireadh thiar. Choinneodh sé Nóra sa mbaile. Dhéanfadh sé cleamhnas di. Gheobhadh sé fear stuama staidéarach di …
Ní raibh deireadh leis na smaointe sin go dtáinig an traein isteach faoi ghradam. Bhuail Nóra amach chuige. Agus nach aige a bhí an fháilte roimpi. Agus ba mhó ná sin, dá mb’fhéidir é, an fháilte a bhí ag a máthair roimpi sa mbaile.
Ach nach í a bhí tanaí traochta! Céard a rinneadh uirthi chor ar bith? An amhlaidh a bhí an iomarca oibre le déanamh aici? Ach ní fada a bheadh sí sa mbaile go mbeadh cuma na maitheasa uirthi arís. Is gearr go mbeadh na leicne bána imithe, dá bhfanfadh sí acu agus a gcomhairle a dhéanamh.
“Agus is é an chéad chomhairle a bhéarfainn duit an mhias mhaith seo feola agus cabáiste a ghlanadh, mar is dócha nach raibh uain agat tada a ithe thall sa mbaile mór,” arsa an tseanbhean agus í ag gáire.
Ach ní fhéadfadh Nóra a ithe. Ní raibh ocras ar bith uirthi. Bhí sí trína chéile de bharr an aistir fhada a dúirt sí. Rachadh sí siar sa seomra agus bhainfeadh sí di. Ligfeadh sí a scíth ann. Agus ar ball b’fhéidir go bhféadfadh sí ruainne a ithe.
“Nó b’fhéidir go mb’fhearr leat cupán tae ar dtús,” arsa an mháthair nuair a bhí sí thiar.
“B’fhearr,”ar sise, “b’fhéidir go ndéanfadh sé maith dom.”
An oíche sin, nuair a bhuail muintir an bhaile isteach le fáilte a chur roimpi, ní fhacadar í. Dúradh leo go raibh sí chomh tugtha traochta sin de bharr an aistir go mb’éigean di dul a chodladh, ach d’fheicfidís go léir í lá arna mhárach. Chuala Nóra a gcaint agus a gcomhrá agus í thiar sa seomra ag guí Dé agus na Maighdine í a chur ar bhealach a leasa feasta agus cumhacht a thabhairt di go bhfanfadh sí amhlaidh go deo.
*
B’iontach a shaothraigh Nóra tar éis teacht abhaile di. Sa duine úd ar ar tugadh Nóra Mharcais Bhig i Ros Dhá Loch bhí beirt bhan dáiríre, an ógbhean lách a chaith tréimhse thall i Sasana ag saothrú airgid agus á chur abhaile, agus bean eile nár cuireadh in aithne do dhuine ar bith ar an mbaile, ach a d’fhulaing géarbhroid an tsaoil i gcathair choimhthíoch. Agus díreach mar a bhí beirt inti, mar a déarfá, bhí dhá intinn agus dhá mhodh smaointe aici freisin. Bhí modh smaointe na mná úd a bhí ar a haimhleas i Londain Shasana aici chomh maith leis an modh smaointe a bhí aici sular fhág sí a baile dúchais chor ar bith.
Agus bhí sé ina shíorchomhrac eatarthu. An bhean úd a bhí ar fán an tsaoil uair ag cur in aghaidh na mná eile nár fhág an baile riamh agus nach raibh ag iarraidh ach fanacht ann go socair suaimhneach. Ba dhian an comhrac é. Ba threise ar an olc ar uaire, shílfeadh sí, agus ansin d’fheictí í ag déanamh ar theach an phobail. Agus na daoine fré chéile á rá nach bhfacadar riamh bean óg a bhí chomh cráifeach diaganta dea-bhéasach léi.
Le linn an ama seo bhí pátrún acu ar an tsráidbhaile ba ghaire dóibh. Chuaigh lear mór daoine as an Ros ann. Cuid acu ag siúl, cuid ag marcaíocht agus cuid eile fós thar an gcuan ina mbáid. Chuaigh cuid acu ann le stoc a dhíol. Cuid eile fós gan gnó áirithe ar bith acu ann.
Bhí Nóra ar an dream seo. Bhí sí ag siúl timpeall an aonaigh ag féachaint ar an eallach a bhí ar díol ann. Ag cur aithne ar dhuine anseo agus ag cur tuairisc duine éigin eile a bhí imithe as an limistéar ó chuaigh sí go Londain ar dtús. Í go breá gléasta stuacach. Gúna den chadás bán ab fhearr agus ba dhaoire a bhí le fáil uirthi. Gúna a thug sí abhaile as Sasana léi. Ribíní breátha dubha sróil ar sileadh léi. Cleiteacha péacacha in airde as a hata. Ní raibh sí chomh meidhreach aerach le fada an lá.
Lá meirbh brothallach a bhí ann. Bhí an ghrian ag spalpadh anuas go millteach. Mura mbeadh an séideán beag gaoithe a thagadh isteach ón gcuan anois agus arís ní fhéadfaí an teas a sheasamh. Bhí Nóra tuirseach traochta de bharr an lae. D’airigh sí ceol veidhil i ngar di. Ceol bog binn aoibhinn. Bhí an veidhleadóir ina shuí ag doras cábáin. A cheann á luascadh anonn is anall aige. A shúile druidte aige. Féachaint chomh suairc chomh sonasach sin ar a éadan agus ina ghnúis is go gceapfá nár bhuail imní ná buairt an tsaoil ina threo riamh agus nach mbuailfeadh choíche.
Chuaigh Nóra isteach. Shuigh sí ar stól in aice an dorais ag éisteacht leis an gceol. Bhí sí tugtha. Dá mbeadh deoch aici! Sin é a shíl sí. Bhí an comhrac ag siúl arís. Bhí sí ar tí imeacht, nuair a tháinig fear óg as an Ros chuici ag iarraidh uirthi gloine a ól leis.
“Tá an lá chomh meirbh sin agus ní dhéanfaidh sé dochar ar bith duit. Rud ar bith is maith leat,” a dúirt seisean.
Ghlac sí gloine uaidh.
Duine ar bith a bhí tugtha don ól uair dá shaol agus a d’fhan tamall dá uireasa, má ólann an té sin gloine, is cinnte go n-ólfaidh sé an dara ceann agus an tríú ceann agus b’fhéidir an naoú ceann, dá ndéarfá é, mar athbheofar an dúil a bhí aige ann cheana.
B’amhlaidh a bhí an scéal ag Nóra. D’ól sí an dara ceann. Agus an tríú ceann. D’éirigh sé ina ceann gan mhoill. D’éirigh sí scléipeach. Chuaigh amach ag damhsa. Ach b’éigean di éirí as sul i bhfad. Bhí meadhrán ina ceann. Bhí a cosa ar fuaidreamh. Chuaigh sí amach ar éigean ach ní dheachaigh sí i bhfad gur thit sí le claí a bhí le taobh an bhóthair …
Bhí cúpla uair den oíche caite nuair a fuair a hathair ann í. D’ardaigh sé isteach sa gcairt í agus thiomáin leis abhaile.
*
Maidin lá arna mhárach bhí an chairt chéanna faoi réir aige taobh amuigh den doras.
“Más iad sin na béasa a d’fhoghlaim tú i Sasana,” ar seisean agus seirfean ina ghlór, “is ann a chaithfeas tú a gcleachtadh.”
D’imigh leo beirt go port na traenach.
*
An oíche úd ar imigh Nóra d’fheicfeá seanfhear istigh i mbád iascaireachta dá mbeifeá ar chéibh Ros Dhá Loch. Bhí soitheach tarra lena thaobh agus é ag milleadh an ainm a bhí ar an mbád. Má mhill féin, níor éirigh leis an t-ainm úd a scriosadh amach óna chroí. Ainm a iníne a bhí aige ar a bhád.
