Zašto? Pitate me zašto? Zašto sam došao ovdje, i zašto ponovo odlazim? Zašto sam ponovno u pokretu? I kamo idem? Koliko želite čuti? Morat ću brzo krenuti, nemam puno vremena. Tek djelić noći, vjerojatno. Dakle, slušajte. Mnogi nisu slušali, a oni koji jesu nisu čuli. One koji su čuli nije bilo briga. Budući da ste pitali, zaslužujete odgovor.
Sjećam se rodnog mjesta, bez sumnje. Nije to bio grad, kao oni koje imate ovdje. Kroz njega nije prolazila nikakva ulica. Kuće su bile razbacane. Ali uredne, takvih ih se sjećam. Ali bilo je svjetlo, svjetlo od jutra do noći. I noći su bile svijetle. Mjesec se vidio svake noći. Ponekad je izgledao kao nasmiješeno lice. Ponekad kao kriška krumpira. Ali svake mi je noći bio iznad glave, onako kako ovdje nikad nije. Sunce je uvijek sjalo. Nikad nisam pomislio da ću htjeti ponovno vidjeti oblak. Ali morat ću. Tu baš nemam previše izbora.
Nisam vidio vojnike kad su došli. Nisam bio tamo. Išao sam na bunar po vodu. Da, znam, ženski posao, ali sestra mi je bila preslaba za to. Majka je dojila, jedino sam ja mogao ići. Mrzio sam to. Djevojčice su mi se uvijek rugale. Ponekad bih radije bio umro od žeđi. Zapravo, i ne bih. Žeđ nije šala. Pogotovo kad ne znaš hoćeš li ikada više popiti nešto.
Zato sam išao na bunar. Žeđ. I prizor majke kako s bebom leži u kutu. Uplakana sestra. Braća tanka kao breze. Od oca ni riječi. Cijeli grad na smrt preplašen. Bojali su se straha, valjda. Ali ja se nisam bojao. Otišao sam na bunar. Djevojčice su već bile tamo. Smijale su se. Čovjek bi rekao da su znale nešto što ja ne znam. Možda i jesu. Mrzio sam ih. Činilo mi se da uzimaju dio mene. Činilo mi se da to nisam ja.
Sjećam se stabla iznad zdenca. Dugo nakon nisam vidio mnogo stabala. Bilo je to veliko, čupavo stablo. Zapravo, jedina čupava stvar u selu. Osim koza. Ali sve su koze bile stare. Bile su bradate i izgledale kao da su stare nekoliko stoljeća. Djevojčice su se skupljale oko zdenca, a dječaci oko stabla. Dječaci i životinje. Dječaci, životinje i muhe. Dječaci, životinje, muhe i smrad. Djevojčice nisu voljele smrad. Zato su se držale vode.
Bio sam loše raspoložen kad sam otišao sa zdenca. Nisam bio sav svoj. Jedna je djevojčica zarežala na mene, zbog čega sam se osjećao manji od makova zrna. Još uvijek ne razumijem odakle taj osjećaj.
Dugo sam hodao kući. Jako, jako dugo. Tri sata hoda, reklo bi se. Bio sam sâm, budući da sam tog dana bio jedini dječak na zdencu. Nekim bi danima bio još jedan ili dvojica. Nismo puno pričali dok bi bili tamo. Uzeli bi vodu i krenuli natrag. Kao što sam već rekao, dug put do sela. Mislim da ne biste razumjeli mjesto iz kojeg dolazim. Tamo nije bilo mnogo toga. Uglavnom pijesak, i grmovi, tu i tamo neko stablo. Nije bilo planina kao ovdje. Ni polja, ni velikih gradova. Hodao sam, ali nisam mislio ni o čemu posebnom. Hodao sam, jer nisam imao baš ništa za gledati. Hodao sam, jer sam morao doći kući.
Kad sam došao kući, ondje nije bio nikoga.
Svi su nestali. Moja majka, dojenče, otac, moje sestre i braća, susjedi. Svi su nestali. Bez traga i glasa. Životinje su isto nestale, osim nekolicine pasa. A oni su bili mrtvi. Jedna je bijela koza bila iza zida. Sve je bilo jezovito tiho. Ni koza nije zvuka ispustila. Nebo iznad moje glave je i dalje bilo plavo, ali ptice se više nije čulo. Cijelo je selo bilo prazno. Kao da je vjetar puhnuo kroz selo i odnio ih sve sa sobom.
Spustio sam vodu i, više od ičega, htio sam pobjeći. Ali kamo? Tri sata nazad do bunara? Umjesto toga, prošetao sam po kućama. Svaka kuća izgledala je isto kao i inače. Cipele uredno posložene u nekima. Glineno posuđe s hranom u drugima. Nijedne duše ni u kojoj od njih. Isprva sam šaptao.
“Ima li koga?”
Ali odgovor nisam dobio.
“Ima li koga?” rekao sam, ovaj put glasnije.
Ubrzo sam vikao iz sveg glasa: “Ima li koga? Gdje su svi? Gdje ste?”
Zazivao sam majku i oca. Zazivao sam i Hansu, seoskog glavešinu. Vikao sam i vikao i vikao dok nisam promukao. Ali odgovor nije došao. Čak je i koza stajala mirno, kao kip.
3.
“Ja sam Fatima,” rekla mi je. “Drago mi je što si preživio.”
“I meni,” rekao sam, ali nisam imao mnogo vremena razmišljati o tome.
“Kamo ideš?” pitala me.
“Rekli su mi da idem u Europu,” rekao sam.
“Svi idemo u Europu,” rekla je s osmjehom, “ali gdje točno?”
“Ne znam,” rekao sam, “ali Europa ne može biti toliko velika.”
“Europa je golema, puna ljudi.”
“I puna novca,” rekao sam, misleći o svim pričama koje sam čuo. “Čuo sam da ima zlata na ulicama, i da su svi bogati.”
“Ne znam baš,” tiho je odvratila, “ali nije me briga, dokle god nema rata.”
Nisam odgovorio, ali razmišljao sam o leševima u selu, pse koji ih ližu i dim iznad posude u kojoj nije bilo hrane. Primijetila je moju tišinu. Prosijala je tu tišinu.
“Bio si u ratu?” Pitanje.
“Nisam bio u ratu,” rekoh, ”ali rat je došao k meni.”
“K meni isto,” rekla je. “Nisam ga tražila. Rat dolazi nepozvan, neželjen. Što ti je s roditeljima?”
“Ne znam.”
“Kao da i jesu mrtvi. Braća i sestre?”
“Ni o njima ništa ne znam.”
“I njih kao da nema.”
“A ti?” htio sam uzvratiti pitanje. Bilo je previše bolno.
“Ista priča,” rekla je, “vojnici su došli.”
Rečenica mi je odzvanjala u ušima. “Vojnici su došli! Vojnici su došli! Vojnici su došli!”
“Nekakva banda je došla i u moje selo, i to je bio kraj sela. Vojnici su došli i ljudi su nestali. Ljudi su nestali kad su vojnici došli.
4.
“Eto gdje ideš!” rekao je, izvukavši strojnicu tko zna odakle.
“Svi u vodu!” naredio je. “Putovanje je gotovo. Europa je u onom smjeru! Ako znate plivati, plivajte! Ako ne znate, šteta!” Podmuklo se nasmiješio.
Uhvatio je osobu najbližu sebi i bacio ju u more. Izderao se na nekoga tko je vikao i udario nekog drugog u glavu kundakom puške. Do tog su trenutka neki od nas već skakali u more. Ostali su stajali, izbezumljeno gledajući u nebo. Velika tamna sjena izdigla se s krme, čovjek koji je izgledao kao da bi
mogao potrgati Mjesec, i skočio je ka jednookom. Začuo se udar iz puške, zaglušujuć, ubojit udar, i sjena je istog časa nestala. To je bio kraj vrzmanja. Svi su počeli skakati u more.
“Kad sljedeći put budete u prolazu, biti će jeftinije!” rekao je kroz smijeh, gledajući kako ljudi jedan po jedan nestaju pod morem.
“Uhvati me za ruku!” rekla je Fatima, koja mi je bila najbliža.
„Ali ja ne znam plivati!” odvratih.
“Nije bitno,” reče, “ja mogu plivati za nas oboje.”
Učinilo mi se da sam, skačući s broda, začuo podsmijeh i usklik zadovoljstva. Učinilo mi se da sam u ustima jednog čovjeka vidio perje. Učinilo mi se da sam vidio kandžu koja je zagrabila kroz nebo. Učinilo mi se da sam vidio gotovo crnu očnu duplju, koja me prati na putu prema dolje, dolje, dolje u dubine golemog oceana...
6.
Pratio sam zvuk. Automobili, promet sa svih strana. Išao sam gdje i većina ostalih. Još sam bio slab od gubitka svijesti, zbog manjka zraka, zbog putovanja morem, zbog zbunjenosti uslijed neznanja gdje sam.
Ovdje su svi nosili obilje slojeva, a ja sam bio poprilično tanko obučen. Nije bilo suviše hladno, ali vlaga mi se svakim korakom uvlačila dublje u kosti. Nisam imao pojma gdje sam. Na cestama, na znakovima su bila slova, ali budući da nisam znao ni čitati ni pisati nisu mi bila od koristi. Bio sam u Europi, to je istina, ali u vlažnoj, natopljenoj Europi. Turobnoj, bezbojnoj.
Fatime, moje suputnice, nije bilo. Bio sam sam. Nisam imao novca, nisam imao hrane, nisam imao riječi. Ipak, bio sam živ. Bio sam živ, jer sam preživio. Bio sam živ, jer nisam vidio strah u očima onih koji su prošli istim putem kao i ja. Bio sam živ, i život je dobar, i mogu pjevati ili skakati ili plesati ili smijati se. Mogao bih i plakati, ali unatoč svemu što se dogodilo nije mi bilo do plakanja.
Te sam noći spavao na ulici.
1
Cén fáth? Cén fáth, a deir tú liom. Cén fáth ar tháinig mé anseo, agus anois go bhfuil mé ag imeacht? Cén fáth a bhfuilim ag gluaiseacht arís? Agus cá bhfuil mo thriall? Cén méid den scéal sin atá uait? Beidh orm gluaiseacht gan mhoill, níl a oiread sin ama againn. Cuid mhaith den oíche, is dócha. Mar sin, éist liom. Is beag duine a d’éist, agus na daoine a d’éist níor chuala. Na daoine a chuala ba chuma leo. Ach ó chuir tú an cheist, tá freagra ag dul duit.
Is cuimhin liom an baile arbh as dom, gan amhras. Ní baile é mar atá agaibhse anseo. Ní dheachaigh aon tsráid tríd. Bhí na tithe scaipthe. Ach iad néata, mar is cuimhin liom. Ach bhí sé geal, geal ó mhaidin go hoíche. Bhí an oíche geal freisin. An ghealach ann gach oíche. Uaireanta mar a bheadh aghaidh ag gáire. Uaireanta eile mar a bheadh slisne de phráta. Ach bhí sí os mo chionn gach oíche, ar shlí nach mbíonn sí anseo. An ghrian ag taitneamh de shíor. Níor cheap mé riamh go mbeadh grá agam do scamaill arís. Ach beidh. Ní bheidh aon dul as agam.
Ní fhaca mé na saighdiúirí nuair a tháinig siad. Ní raibh mé ann. Bhí mé amuigh ag an tobar ag fáil uisce. Obair mná, tá a fhios agam, ach bhí mo dheirfiúr rólag le dul ann. Bhí mo mhathair ag cothú an linbh, agus ba mise an t-aon duine amháin a d’fhéadfadh dul ann. Ba ghráin liom í mar obair. Na cailíní go léir ag magadh fúm. Uaireanta b’fhearr liom bás a fháil den tart. Ach níorbh fhearr, dáiríre. Ní cúis gháire é an tart. Go háirithe an tart nuair nach bhfuil a fhios agat an bhfaighidh tú deoch eile go deo.
B’in é an fáth a ndeachaigh mé go dtí an tobar. An tart. Agus cuimhne mo mháthar sínte sa chúinne leis an leanbh. Mo dheirfiúr ag gol. Mo chuid deartháireacha chomh seang leis an maide. M’athair gan focal as. Eagla ar gach duine sa bhaile. Eagla roimh an eagla, shíl mé. Ach gan aon eagla ormsa. Chuaigh mé go dtí an tobar. Bhí na cailíní ann romham. Iad ag scigireacht is ag gáire. Cheapfá go raibh rud éigin ar eolas acu nach raibh ar eolas agamsa. B’fhéidir go raibh. Bhí fuath agam dóibh. Bhraith mé go raibh rud éigin á bhaint acu díom. Bhraith mé nár mise mé féin.
Is cuimhin liom anois an crann os cionn an tobair. Ní fhaca mé mórán crann ina dhiaidh sin go ceann tamaill. Crann mór a bhí ann a raibh mórán gruaige aige. Ba é an t-aon seanrud ar an mbaile a raibh aon ghruaig air. Seachas an gabhar. Ach bhí na gabhair go léir sean. Bhí meigeall orthu, agus féachaint na gcéadta bliain ina ngnúis. Bhíodh na cailíní timpeall ar an tobar, fad is a bhíodh na buachaillí timpeall ar an gcrann. Na buachaillí agus na hainmhithe. Na buachaillí agus na hainmhithe agus na cuileoga. Na buachaillí agus na hainmhithe agus na cuileoga agus an boladh. Níor thaitin boladh leis na cailíní. B’in é an fáth a mbídís in aice leis an uisce.
Bhí drochaoibh orm nuair a d’fhág mé an tobar. Ní raibh mé istigh liom féin ná le haon duine eile. Rinne cailín amháin drannadh liom, agus bhraith mé chomh beag le mo lúidín. Ní thuigim fós cén fáth ar bhraith mé mar sin. Bhí siúl fada agam ar ais go dtí an baile. Siúl fada fada. Siúl trí huair an chloig, mar a deirimid anois. Bhí mé liom fein, mar ba mé an t-aon bhuachaill amháin ag an tobar an lá sin. Laethanta eile, bhíodh duine nó beirt. Ar mo nós féin. Daoine nach raibh aon dul as acu. Ní deirimis mórán, fad is a bhímis ann. An t-uisce a thógaint, agus imeacht linn. Siúl fada, mar a dúirt mé, go dtí an baile. Ní dócha go dtuigfeá an taobh tíre arbh as mé. Ní raibh mórán ann. Gaineamh is mó, agus sceacha, agus crann thall is abhus. Ní raibh sléibhte mar atá anseo. Ná páirceanna, ná bailte móra. Shiúil mise ach ní raibh mé ag cuimhneamh ar rud ar bith faoi leith. Shiúil mise mar ní raibh aon rud faoi leith le feiceáil agam. Shiúil mé liom, mar b’éigean dom an baile a shroicheadh.
Nuair a shroich mé an baile, ní raibh aon duine ann romham.
Bhí gach duine imithe. Mo mháthair, an leanbh, m’athair, mo dheirfiúracha, mo dheartháireacha, na comharsana. Bhí siad ar fad imithe. Gan rian orthu. Bhí na hainmhithe imithe freisin, seachas cúpla madra. Agus bhí siad sin marbh. Bhí gabhar bán amháin laistiar de bhalla. Bhí ciúnas aisteach san áit. An gabhar féin, ní raibh gíocs as. Bhí an spéir ghorm fós os mo chionn, ach níor chuala mé éan ar bith. Bhí an baile go léir folamh. Cheapfá gur tháinig gaoth éigin agus gur scuab sí gach duine chun siúil.
Leag mé an t-uisce síos agus tháinig fonn millteanach orm rith as an áit. Ach cá rithfinn? Trí huair an chloig ar ais don tobar? Ina ionad sin, shiúil mé timpeall ar na tithe. Bhí gach teach mar ba chleachtach liom iad. Bhí gach rud mar a bhíodh. Bróga fágtha go néata i dtithe áirithe. Potaí cré agus bia te iontu i dtithe eile. Ach gan duine ar bith iontu. Labhair mé i gcogar ar dtús.
‘An bhfuil aon duine anseo?’
Ach freagra ní bhfuair mé.
‘An bhfuil aon duine anseo?’ a dúirt mé i nglór níos láidre.
Tar éis cúpla nóiméad bhí mé ag béiceach in ard mo ghutha: ‘An bhfuil aon duine anseo? Cá bhfuil gach duine? Cá bhfuil sibh?’
Ghlaoigh mé ar m’athair is ar mo mháthair. Ghlaoigh mé ar Hansa, taoiseach an bhaile. Ghlaoigh mé is ghlaoigh mé is ghlaoigh mé go dtí go raibh mo ghuth caite. Ach freagra ar bith, ná rian de fhreagra ní bhfuair mé. An gabhar féin, d’fhan sé gan corraí as. (Leathanaigh 5-11)
3
‘Is mise Fatima’, ar sise, ‘tá áthas orm gur tháinig tú slán.’
‘Mise freisin’, arsa mise, ach ní raibh mórán ama agam le smaoineamh i gceart air.
‘Cá bhfuil tú ag dul?’ a d’fhiafraigh sí díom.
‘Deirtear liom go bhfuil mé ag dul chun na hEorpa’, arsa mise.
‘Táimid go léir ag dul chun na hEorpa’, ar sise, agus an gáire sin i gcónaí ar a béal, ‘ach cén áit go díreach?’
‘Níl a fhios agam’, arsa mise, ‘ach ní féidir go bhfuil an Eoraip chomh mór sin’.
‘Tá an Eoraip ollmhór, lán de dhaoine.’
‘Lán d’airgead, leis,’ arsa mise, ag cuimhneamh dom ar na scéalta a chuala mé. ‘Deirtear go bhfuil ór le fáil ar na sráideanna, agus go bhfuil gach duine saibhir.’
‘Níl a fhios agam faoi sin,’ ar sise go ciúin, ‘ach is cuma liom fad is nach bhfuil aon chogadh ann.’
Ní dúirt mise faic, ach bhí cuimhne agam ar na corpáin sa bhaile, ar na madraí á líreac, ar an deatach ag éirí ó phota gan bhia. Thug sí an tost faoi deara. Rinne sí an tost a scagadh.
‘Bhí tú sa chogadh?’ Ceist a bhí ann.
‘Ní raibh mise sa chogadh’, a dúirt mé, ‘ach tháinig an cogadh chugam’.
‘Chugamsa freisin’, ar sise, ‘níor thug mé aon chuireadh dó. Tagann an cogadh chugat gan chuireadh, gan iarraidh. Do thuismitheoirí?’
‘Níl a fhios agam’.
‘Ionann sin agus iad a bheith marbh. Do chuid deartháireachta, deirfiúracha?’
‘Níl a fhios agam ach oiread’.
‘Ionann sin agus iad a bheith marbh chomh maith céanna’.
‘Agus tusa?’ Bhí mé ag iarraidh an cheist a chasadh ar ais chuici. Bhí róphianmhar domsa.
‘Mar an gcéanna,’ ar sise. ‘Tháinig na saighdiúirí’.
D’fhan an frása ag sondáil i mo chluasa. ‘Tháinig na saighdiúirí! Tháinig na saighdiúirí! Tháinig na saighdiúirí!’
Tháinig dream éigin chun an bhaile agam féin, agus b’in deireadh leis an mbaile. Tháinig na saighdiúirí agus d’imigh na daoine. D’imigh na daoine nuair a tháinig na saighdiúirí. (Leathanaigh 47-49)
4
‘Gach duine agaibh isteach san fharraige!’ ar seisean mar ordú. ‘Tá an turas thart! Tá an Eoraip ansin thall! An té a bhfuil snámh aige, snámhadh! An té nach bhfuil, bíodh an chearc aige!’ Agus dhein smutadh mór gáire.
Rug greim ar an té is túisce a bhí ina aice, is rop isteach san fharraige é. Bhain slais as duine eile a bhí ag glámáil chuige, agus bhuail buta den ghunna ar chloigeann duine eile. Faoi sin, bhí cuid againn ag léim san fharraige. Cuid eile ina seasamh thart ag féachaint go fiáin ar an spéir. D’ardaigh scáil mhór dhubh aníos as tóin an bháid, fear a scuchfadh an ghealach anuas déarfá, is rinne áladh faoi fhear na leathshúile. Chualathas prap láithreach ón ngunna, prap marbhánta múchta, ach mharaigh an scáil de phreab. B’in deireadh le haon útamáil. Thosaigh cách ar léim isteach san fharraige.
‘Beidh sé níos saoire má thagann sibh an treo seo arís!’ ar seisean de gháire, ag faire na ndaoine ag imeacht leo ina nduine agus ina nduine isteach san fharraige.
‘Beir greim láimhe orm!’ arsa Fatima, ós í a bhí i m’aice.
‘Ach níl aon snámh agam!’ arsa mise.
‘Cuma’, ar sise, ‘is leor a bhfuil agam don bheirt againn’.
Cheap mé gur chuala mé liú áthais agus gáire magaidh agus sinn ag léim den bhád. Cheap mé go bhfaca mé cleití i mbéal fir. Cheap mé go bhfaca mé crúca ag gearradh na spéire. Cheap mé go bhfaca mé poll dubh súile do mo leanúint síos is síos is síos i ndoimhneacht na farraige móire. (Leathanaigh 83-85)
6
Lean mé féin an gleo. Bhí gluaisteáin agus trácht ag imeacht seo is siúd is timpeall is ar ais. Ach chuaigh me san áit a raibh a bhformhór ag dul. Bhí laige éigin orm i gcónaí de bharr gur thit mé i bhfanntais, de bharr an easpa aeir, de bharr an turais farraige, agus de bharr an mhearbhaill a bhí orm faoi cén áit a raibh mé.
Bhí éadaí go leor ar chách anseo, agus mise nocht go maith. Ní hé go raibh sé ar leith fuar, ach bhí an léithe sin ag dul isteach ionam gach coiscéim dar thóg mé. Tuairim dá laghad ní raibh agam faoi cén áit a raibh mé. Bhí litreacha ar na bóithre, agus ar na fógraí ach de cheal léamh is scríobh ba bheag an mhaith domsa iad. Bhí mé san Eoraip, is fíor, ach Eoraip a bhí fliuch, agus tais, agus gruama, Eoraip a bhí gan dathanna.
Bhí Fatima imithe, bhí mo pháirtithe taistil imithe, bhí mise liom féin. Ní raibh airgead agam, ní raibh bia agam, ní raibh focail agam. Ach fós féin, is mé a bhí beo. Bhí mé beo mar tháinig mé slán. Bhí mé beo, mar ní fhaca mé an scian i súile na ndaoine a bhí ag siúl na slí ar gach taobh díom. Bhí mé beo, mar tá an bheatha go maith, agus d’fhéadfainn canadh nó léim nó rince nó gáire. D’fhéadfainn gol, leis, ach in ainneoin na n ainneoin níorbh é sin an fonn a bhí orm.
Chodail mé ar chúinne sráide an oíche sin. (Leathanaigh 124-125)
Zašto? Pitate me zašto? Zašto sam došao ovdje, i zašto ponovo odlazim? Zašto sam ponovno u pokretu? I kamo idem? Koliko želite čuti? Morat ću brzo krenuti, nemam puno vremena. Tek djelić noći, vjerojatno. Dakle, slušajte. Mnogi nisu slušali, a oni koji jesu nisu čuli. One koji su čuli nije bilo briga. Budući da ste pitali, zaslužujete odgovor.
Sjećam se rodnog mjesta, bez sumnje. Nije to bio grad, kao oni koje imate ovdje. Kroz njega nije prolazila nikakva ulica. Kuće su bile razbacane. Ali uredne, takvih ih se sjećam. Ali bilo je svjetlo, svjetlo od jutra do noći. I noći su bile svijetle. Mjesec se vidio svake noći. Ponekad je izgledao kao nasmiješeno lice. Ponekad kao kriška krumpira. Ali svake mi je noći bio iznad glave, onako kako ovdje nikad nije. Sunce je uvijek sjalo. Nikad nisam pomislio da ću htjeti ponovno vidjeti oblak. Ali morat ću. Tu baš nemam previše izbora.
Nisam vidio vojnike kad su došli. Nisam bio tamo. Išao sam na bunar po vodu. Da, znam, ženski posao, ali sestra mi je bila preslaba za to. Majka je dojila, jedino sam ja mogao ići. Mrzio sam to. Djevojčice su mi se uvijek rugale. Ponekad bih radije bio umro od žeđi. Zapravo, i ne bih. Žeđ nije šala. Pogotovo kad ne znaš hoćeš li ikada više popiti nešto.
Zato sam išao na bunar. Žeđ. I prizor majke kako s bebom leži u kutu. Uplakana sestra. Braća tanka kao breze. Od oca ni riječi. Cijeli grad na smrt preplašen. Bojali su se straha, valjda. Ali ja se nisam bojao. Otišao sam na bunar. Djevojčice su već bile tamo. Smijale su se. Čovjek bi rekao da su znale nešto što ja ne znam. Možda i jesu. Mrzio sam ih. Činilo mi se da uzimaju dio mene. Činilo mi se da to nisam ja.
Sjećam se stabla iznad zdenca. Dugo nakon nisam vidio mnogo stabala. Bilo je to veliko, čupavo stablo. Zapravo, jedina čupava stvar u selu. Osim koza. Ali sve su koze bile stare. Bile su bradate i izgledale kao da su stare nekoliko stoljeća. Djevojčice su se skupljale oko zdenca, a dječaci oko stabla. Dječaci i životinje. Dječaci, životinje i muhe. Dječaci, životinje, muhe i smrad. Djevojčice nisu voljele smrad. Zato su se držale vode.
Bio sam loše raspoložen kad sam otišao sa zdenca. Nisam bio sav svoj. Jedna je djevojčica zarežala na mene, zbog čega sam se osjećao manji od makova zrna. Još uvijek ne razumijem odakle taj osjećaj.
Dugo sam hodao kući. Jako, jako dugo. Tri sata hoda, reklo bi se. Bio sam sâm, budući da sam tog dana bio jedini dječak na zdencu. Nekim bi danima bio još jedan ili dvojica. Nismo puno pričali dok bi bili tamo. Uzeli bi vodu i krenuli natrag. Kao što sam već rekao, dug put do sela. Mislim da ne biste razumjeli mjesto iz kojeg dolazim. Tamo nije bilo mnogo toga. Uglavnom pijesak, i grmovi, tu i tamo neko stablo. Nije bilo planina kao ovdje. Ni polja, ni velikih gradova. Hodao sam, ali nisam mislio ni o čemu posebnom. Hodao sam, jer nisam imao baš ništa za gledati. Hodao sam, jer sam morao doći kući.
Kad sam došao kući, ondje nije bio nikoga.
Svi su nestali. Moja majka, dojenče, otac, moje sestre i braća, susjedi. Svi su nestali. Bez traga i glasa. Životinje su isto nestale, osim nekolicine pasa. A oni su bili mrtvi. Jedna je bijela koza bila iza zida. Sve je bilo jezovito tiho. Ni koza nije zvuka ispustila. Nebo iznad moje glave je i dalje bilo plavo, ali ptice se više nije čulo. Cijelo je selo bilo prazno. Kao da je vjetar puhnuo kroz selo i odnio ih sve sa sobom.
Spustio sam vodu i, više od ičega, htio sam pobjeći. Ali kamo? Tri sata nazad do bunara? Umjesto toga, prošetao sam po kućama. Svaka kuća izgledala je isto kao i inače. Cipele uredno posložene u nekima. Glineno posuđe s hranom u drugima. Nijedne duše ni u kojoj od njih. Isprva sam šaptao.
“Ima li koga?”
Ali odgovor nisam dobio.
“Ima li koga?” rekao sam, ovaj put glasnije.
Ubrzo sam vikao iz sveg glasa: “Ima li koga? Gdje su svi? Gdje ste?”
Zazivao sam majku i oca. Zazivao sam i Hansu, seoskog glavešinu. Vikao sam i vikao i vikao dok nisam promukao. Ali odgovor nije došao. Čak je i koza stajala mirno, kao kip.
3.
“Ja sam Fatima,” rekla mi je. “Drago mi je što si preživio.”
“I meni,” rekao sam, ali nisam imao mnogo vremena razmišljati o tome.
“Kamo ideš?” pitala me.
“Rekli su mi da idem u Europu,” rekao sam.
“Svi idemo u Europu,” rekla je s osmjehom, “ali gdje točno?”
“Ne znam,” rekao sam, “ali Europa ne može biti toliko velika.”
“Europa je golema, puna ljudi.”
“I puna novca,” rekao sam, misleći o svim pričama koje sam čuo. “Čuo sam da ima zlata na ulicama, i da su svi bogati.”
“Ne znam baš,” tiho je odvratila, “ali nije me briga, dokle god nema rata.”
Nisam odgovorio, ali razmišljao sam o leševima u selu, pse koji ih ližu i dim iznad posude u kojoj nije bilo hrane. Primijetila je moju tišinu. Prosijala je tu tišinu.
“Bio si u ratu?” Pitanje.
“Nisam bio u ratu,” rekoh, ”ali rat je došao k meni.”
“K meni isto,” rekla je. “Nisam ga tražila. Rat dolazi nepozvan, neželjen. Što ti je s roditeljima?”
“Ne znam.”
“Kao da i jesu mrtvi. Braća i sestre?”
“Ni o njima ništa ne znam.”
“I njih kao da nema.”
“A ti?” htio sam uzvratiti pitanje. Bilo je previše bolno.
“Ista priča,” rekla je, “vojnici su došli.”
Rečenica mi je odzvanjala u ušima. “Vojnici su došli! Vojnici su došli! Vojnici su došli!”
“Nekakva banda je došla i u moje selo, i to je bio kraj sela. Vojnici su došli i ljudi su nestali. Ljudi su nestali kad su vojnici došli.
4.
“Eto gdje ideš!” rekao je, izvukavši strojnicu tko zna odakle.
“Svi u vodu!” naredio je. “Putovanje je gotovo. Europa je u onom smjeru! Ako znate plivati, plivajte! Ako ne znate, šteta!” Podmuklo se nasmiješio.
Uhvatio je osobu najbližu sebi i bacio ju u more. Izderao se na nekoga tko je vikao i udario nekog drugog u glavu kundakom puške. Do tog su trenutka neki od nas već skakali u more. Ostali su stajali, izbezumljeno gledajući u nebo. Velika tamna sjena izdigla se s krme, čovjek koji je izgledao kao da bi
mogao potrgati Mjesec, i skočio je ka jednookom. Začuo se udar iz puške, zaglušujuć, ubojit udar, i sjena je istog časa nestala. To je bio kraj vrzmanja. Svi su počeli skakati u more.
“Kad sljedeći put budete u prolazu, biti će jeftinije!” rekao je kroz smijeh, gledajući kako ljudi jedan po jedan nestaju pod morem.
“Uhvati me za ruku!” rekla je Fatima, koja mi je bila najbliža.
„Ali ja ne znam plivati!” odvratih.
“Nije bitno,” reče, “ja mogu plivati za nas oboje.”
Učinilo mi se da sam, skačući s broda, začuo podsmijeh i usklik zadovoljstva. Učinilo mi se da sam u ustima jednog čovjeka vidio perje. Učinilo mi se da sam vidio kandžu koja je zagrabila kroz nebo. Učinilo mi se da sam vidio gotovo crnu očnu duplju, koja me prati na putu prema dolje, dolje, dolje u dubine golemog oceana...
6.
Pratio sam zvuk. Automobili, promet sa svih strana. Išao sam gdje i većina ostalih. Još sam bio slab od gubitka svijesti, zbog manjka zraka, zbog putovanja morem, zbog zbunjenosti uslijed neznanja gdje sam.
Ovdje su svi nosili obilje slojeva, a ja sam bio poprilično tanko obučen. Nije bilo suviše hladno, ali vlaga mi se svakim korakom uvlačila dublje u kosti. Nisam imao pojma gdje sam. Na cestama, na znakovima su bila slova, ali budući da nisam znao ni čitati ni pisati nisu mi bila od koristi. Bio sam u Europi, to je istina, ali u vlažnoj, natopljenoj Europi. Turobnoj, bezbojnoj.
Fatime, moje suputnice, nije bilo. Bio sam sam. Nisam imao novca, nisam imao hrane, nisam imao riječi. Ipak, bio sam živ. Bio sam živ, jer sam preživio. Bio sam živ, jer nisam vidio strah u očima onih koji su prošli istim putem kao i ja. Bio sam živ, i život je dobar, i mogu pjevati ili skakati ili plesati ili smijati se. Mogao bih i plakati, ali unatoč svemu što se dogodilo nije mi bilo do plakanja.
Te sam noći spavao na ulici.
1
Cén fáth? Cén fáth, a deir tú liom. Cén fáth ar tháinig mé anseo, agus anois go bhfuil mé ag imeacht? Cén fáth a bhfuilim ag gluaiseacht arís? Agus cá bhfuil mo thriall? Cén méid den scéal sin atá uait? Beidh orm gluaiseacht gan mhoill, níl a oiread sin ama againn. Cuid mhaith den oíche, is dócha. Mar sin, éist liom. Is beag duine a d’éist, agus na daoine a d’éist níor chuala. Na daoine a chuala ba chuma leo. Ach ó chuir tú an cheist, tá freagra ag dul duit.
Is cuimhin liom an baile arbh as dom, gan amhras. Ní baile é mar atá agaibhse anseo. Ní dheachaigh aon tsráid tríd. Bhí na tithe scaipthe. Ach iad néata, mar is cuimhin liom. Ach bhí sé geal, geal ó mhaidin go hoíche. Bhí an oíche geal freisin. An ghealach ann gach oíche. Uaireanta mar a bheadh aghaidh ag gáire. Uaireanta eile mar a bheadh slisne de phráta. Ach bhí sí os mo chionn gach oíche, ar shlí nach mbíonn sí anseo. An ghrian ag taitneamh de shíor. Níor cheap mé riamh go mbeadh grá agam do scamaill arís. Ach beidh. Ní bheidh aon dul as agam.
Ní fhaca mé na saighdiúirí nuair a tháinig siad. Ní raibh mé ann. Bhí mé amuigh ag an tobar ag fáil uisce. Obair mná, tá a fhios agam, ach bhí mo dheirfiúr rólag le dul ann. Bhí mo mhathair ag cothú an linbh, agus ba mise an t-aon duine amháin a d’fhéadfadh dul ann. Ba ghráin liom í mar obair. Na cailíní go léir ag magadh fúm. Uaireanta b’fhearr liom bás a fháil den tart. Ach níorbh fhearr, dáiríre. Ní cúis gháire é an tart. Go háirithe an tart nuair nach bhfuil a fhios agat an bhfaighidh tú deoch eile go deo.
B’in é an fáth a ndeachaigh mé go dtí an tobar. An tart. Agus cuimhne mo mháthar sínte sa chúinne leis an leanbh. Mo dheirfiúr ag gol. Mo chuid deartháireacha chomh seang leis an maide. M’athair gan focal as. Eagla ar gach duine sa bhaile. Eagla roimh an eagla, shíl mé. Ach gan aon eagla ormsa. Chuaigh mé go dtí an tobar. Bhí na cailíní ann romham. Iad ag scigireacht is ag gáire. Cheapfá go raibh rud éigin ar eolas acu nach raibh ar eolas agamsa. B’fhéidir go raibh. Bhí fuath agam dóibh. Bhraith mé go raibh rud éigin á bhaint acu díom. Bhraith mé nár mise mé féin.
Is cuimhin liom anois an crann os cionn an tobair. Ní fhaca mé mórán crann ina dhiaidh sin go ceann tamaill. Crann mór a bhí ann a raibh mórán gruaige aige. Ba é an t-aon seanrud ar an mbaile a raibh aon ghruaig air. Seachas an gabhar. Ach bhí na gabhair go léir sean. Bhí meigeall orthu, agus féachaint na gcéadta bliain ina ngnúis. Bhíodh na cailíní timpeall ar an tobar, fad is a bhíodh na buachaillí timpeall ar an gcrann. Na buachaillí agus na hainmhithe. Na buachaillí agus na hainmhithe agus na cuileoga. Na buachaillí agus na hainmhithe agus na cuileoga agus an boladh. Níor thaitin boladh leis na cailíní. B’in é an fáth a mbídís in aice leis an uisce.
Bhí drochaoibh orm nuair a d’fhág mé an tobar. Ní raibh mé istigh liom féin ná le haon duine eile. Rinne cailín amháin drannadh liom, agus bhraith mé chomh beag le mo lúidín. Ní thuigim fós cén fáth ar bhraith mé mar sin. Bhí siúl fada agam ar ais go dtí an baile. Siúl fada fada. Siúl trí huair an chloig, mar a deirimid anois. Bhí mé liom fein, mar ba mé an t-aon bhuachaill amháin ag an tobar an lá sin. Laethanta eile, bhíodh duine nó beirt. Ar mo nós féin. Daoine nach raibh aon dul as acu. Ní deirimis mórán, fad is a bhímis ann. An t-uisce a thógaint, agus imeacht linn. Siúl fada, mar a dúirt mé, go dtí an baile. Ní dócha go dtuigfeá an taobh tíre arbh as mé. Ní raibh mórán ann. Gaineamh is mó, agus sceacha, agus crann thall is abhus. Ní raibh sléibhte mar atá anseo. Ná páirceanna, ná bailte móra. Shiúil mise ach ní raibh mé ag cuimhneamh ar rud ar bith faoi leith. Shiúil mise mar ní raibh aon rud faoi leith le feiceáil agam. Shiúil mé liom, mar b’éigean dom an baile a shroicheadh.
Nuair a shroich mé an baile, ní raibh aon duine ann romham.
Bhí gach duine imithe. Mo mháthair, an leanbh, m’athair, mo dheirfiúracha, mo dheartháireacha, na comharsana. Bhí siad ar fad imithe. Gan rian orthu. Bhí na hainmhithe imithe freisin, seachas cúpla madra. Agus bhí siad sin marbh. Bhí gabhar bán amháin laistiar de bhalla. Bhí ciúnas aisteach san áit. An gabhar féin, ní raibh gíocs as. Bhí an spéir ghorm fós os mo chionn, ach níor chuala mé éan ar bith. Bhí an baile go léir folamh. Cheapfá gur tháinig gaoth éigin agus gur scuab sí gach duine chun siúil.
Leag mé an t-uisce síos agus tháinig fonn millteanach orm rith as an áit. Ach cá rithfinn? Trí huair an chloig ar ais don tobar? Ina ionad sin, shiúil mé timpeall ar na tithe. Bhí gach teach mar ba chleachtach liom iad. Bhí gach rud mar a bhíodh. Bróga fágtha go néata i dtithe áirithe. Potaí cré agus bia te iontu i dtithe eile. Ach gan duine ar bith iontu. Labhair mé i gcogar ar dtús.
‘An bhfuil aon duine anseo?’
Ach freagra ní bhfuair mé.
‘An bhfuil aon duine anseo?’ a dúirt mé i nglór níos láidre.
Tar éis cúpla nóiméad bhí mé ag béiceach in ard mo ghutha: ‘An bhfuil aon duine anseo? Cá bhfuil gach duine? Cá bhfuil sibh?’
Ghlaoigh mé ar m’athair is ar mo mháthair. Ghlaoigh mé ar Hansa, taoiseach an bhaile. Ghlaoigh mé is ghlaoigh mé is ghlaoigh mé go dtí go raibh mo ghuth caite. Ach freagra ar bith, ná rian de fhreagra ní bhfuair mé. An gabhar féin, d’fhan sé gan corraí as. (Leathanaigh 5-11)
3
‘Is mise Fatima’, ar sise, ‘tá áthas orm gur tháinig tú slán.’
‘Mise freisin’, arsa mise, ach ní raibh mórán ama agam le smaoineamh i gceart air.
‘Cá bhfuil tú ag dul?’ a d’fhiafraigh sí díom.
‘Deirtear liom go bhfuil mé ag dul chun na hEorpa’, arsa mise.
‘Táimid go léir ag dul chun na hEorpa’, ar sise, agus an gáire sin i gcónaí ar a béal, ‘ach cén áit go díreach?’
‘Níl a fhios agam’, arsa mise, ‘ach ní féidir go bhfuil an Eoraip chomh mór sin’.
‘Tá an Eoraip ollmhór, lán de dhaoine.’
‘Lán d’airgead, leis,’ arsa mise, ag cuimhneamh dom ar na scéalta a chuala mé. ‘Deirtear go bhfuil ór le fáil ar na sráideanna, agus go bhfuil gach duine saibhir.’
‘Níl a fhios agam faoi sin,’ ar sise go ciúin, ‘ach is cuma liom fad is nach bhfuil aon chogadh ann.’
Ní dúirt mise faic, ach bhí cuimhne agam ar na corpáin sa bhaile, ar na madraí á líreac, ar an deatach ag éirí ó phota gan bhia. Thug sí an tost faoi deara. Rinne sí an tost a scagadh.
‘Bhí tú sa chogadh?’ Ceist a bhí ann.
‘Ní raibh mise sa chogadh’, a dúirt mé, ‘ach tháinig an cogadh chugam’.
‘Chugamsa freisin’, ar sise, ‘níor thug mé aon chuireadh dó. Tagann an cogadh chugat gan chuireadh, gan iarraidh. Do thuismitheoirí?’
‘Níl a fhios agam’.
‘Ionann sin agus iad a bheith marbh. Do chuid deartháireachta, deirfiúracha?’
‘Níl a fhios agam ach oiread’.
‘Ionann sin agus iad a bheith marbh chomh maith céanna’.
‘Agus tusa?’ Bhí mé ag iarraidh an cheist a chasadh ar ais chuici. Bhí róphianmhar domsa.
‘Mar an gcéanna,’ ar sise. ‘Tháinig na saighdiúirí’.
D’fhan an frása ag sondáil i mo chluasa. ‘Tháinig na saighdiúirí! Tháinig na saighdiúirí! Tháinig na saighdiúirí!’
Tháinig dream éigin chun an bhaile agam féin, agus b’in deireadh leis an mbaile. Tháinig na saighdiúirí agus d’imigh na daoine. D’imigh na daoine nuair a tháinig na saighdiúirí. (Leathanaigh 47-49)
4
‘Gach duine agaibh isteach san fharraige!’ ar seisean mar ordú. ‘Tá an turas thart! Tá an Eoraip ansin thall! An té a bhfuil snámh aige, snámhadh! An té nach bhfuil, bíodh an chearc aige!’ Agus dhein smutadh mór gáire.
Rug greim ar an té is túisce a bhí ina aice, is rop isteach san fharraige é. Bhain slais as duine eile a bhí ag glámáil chuige, agus bhuail buta den ghunna ar chloigeann duine eile. Faoi sin, bhí cuid againn ag léim san fharraige. Cuid eile ina seasamh thart ag féachaint go fiáin ar an spéir. D’ardaigh scáil mhór dhubh aníos as tóin an bháid, fear a scuchfadh an ghealach anuas déarfá, is rinne áladh faoi fhear na leathshúile. Chualathas prap láithreach ón ngunna, prap marbhánta múchta, ach mharaigh an scáil de phreab. B’in deireadh le haon útamáil. Thosaigh cách ar léim isteach san fharraige.
‘Beidh sé níos saoire má thagann sibh an treo seo arís!’ ar seisean de gháire, ag faire na ndaoine ag imeacht leo ina nduine agus ina nduine isteach san fharraige.
‘Beir greim láimhe orm!’ arsa Fatima, ós í a bhí i m’aice.
‘Ach níl aon snámh agam!’ arsa mise.
‘Cuma’, ar sise, ‘is leor a bhfuil agam don bheirt againn’.
Cheap mé gur chuala mé liú áthais agus gáire magaidh agus sinn ag léim den bhád. Cheap mé go bhfaca mé cleití i mbéal fir. Cheap mé go bhfaca mé crúca ag gearradh na spéire. Cheap mé go bhfaca mé poll dubh súile do mo leanúint síos is síos is síos i ndoimhneacht na farraige móire. (Leathanaigh 83-85)
6
Lean mé féin an gleo. Bhí gluaisteáin agus trácht ag imeacht seo is siúd is timpeall is ar ais. Ach chuaigh me san áit a raibh a bhformhór ag dul. Bhí laige éigin orm i gcónaí de bharr gur thit mé i bhfanntais, de bharr an easpa aeir, de bharr an turais farraige, agus de bharr an mhearbhaill a bhí orm faoi cén áit a raibh mé.
Bhí éadaí go leor ar chách anseo, agus mise nocht go maith. Ní hé go raibh sé ar leith fuar, ach bhí an léithe sin ag dul isteach ionam gach coiscéim dar thóg mé. Tuairim dá laghad ní raibh agam faoi cén áit a raibh mé. Bhí litreacha ar na bóithre, agus ar na fógraí ach de cheal léamh is scríobh ba bheag an mhaith domsa iad. Bhí mé san Eoraip, is fíor, ach Eoraip a bhí fliuch, agus tais, agus gruama, Eoraip a bhí gan dathanna.
Bhí Fatima imithe, bhí mo pháirtithe taistil imithe, bhí mise liom féin. Ní raibh airgead agam, ní raibh bia agam, ní raibh focail agam. Ach fós féin, is mé a bhí beo. Bhí mé beo mar tháinig mé slán. Bhí mé beo, mar ní fhaca mé an scian i súile na ndaoine a bhí ag siúl na slí ar gach taobh díom. Bhí mé beo, mar tá an bheatha go maith, agus d’fhéadfainn canadh nó léim nó rince nó gáire. D’fhéadfainn gol, leis, ach in ainneoin na n ainneoin níorbh é sin an fonn a bhí orm.
Chodail mé ar chúinne sráide an oíche sin. (Leathanaigh 124-125)
